Τα αιθέρια έλαια των αρωματικών φυτών στην υπηρεσία της φυτοπροστασίας

Μια πρωτοποριακή έρευνα με συμμετοχή και της περιοχής μας

Τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά (ΑΦΦ) -Medicinal and Aromatic Plants, MAPs)- είναι γνωστά στο κοινό για τις φαρμακευτικές, αρωματικές και αρτυματικές τους χρήσεις. Για τη χρήση ορισμένων ουσιών που περιέχονται σε αυτά για την προστασία των φυτών από τα έντομα είναι λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, παρότι έχουν χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο για πολλά χρόνια προτού ανακαλυφθούν και χρησιμοποιηθούν στη φυτοπροστασία οι χημικές ενώσεις, που παρήγαγε η βιομηχανία. Είναι γνωστή, για παράδειγμα, η χρήση της νικοτίνης και του φυσικού πύρεθρου στη καταπολέμηση επιζήμιων εντόμων στις καλλιέργειες. Ακόμα πρέπει να γνωρίζουμε, πώς πολλές φυσικές ουσίες αποτέλεσαν τον πρόδρομο για τη παραγωγή σύνθετων ουσιών από τη χημική βιομηχανία με σκοπό επίσης τη χρήση τους στις καλλιέργειες για την αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών.

Από τις αρχές του 20^ου αιώνα και μετά η Χημεία έφερε επανάσταση στον τομέα της φυτοπροστασίας με θεαματικά αποτελέσματα στη κάλυψη των διατροφικών αναγκών και της πενίας. Όμως, όπως συμβαίνει πάντα «ουδέν καλόν αμιγές κακού», έτσι κι εδώ παρουσιάστηκαν σοβαρά προβλήματα τόσο για την υγεία των καταναλωτών και των  παραγωγών αγροτών, όσο και για το περιβάλλον, όπου προκάλεσαν σοβαρές διαταραχές στα οικοσυστήματα. Μία ακόμα σοβαρή και ανεπιθύμητη παρενέργεια της εντατικής και αλόγιστης χρήσης των φυτοφαρμάκων είναι η δημιουργία ανθεκτικότητας από έντομα, μύκητες και ζιζάνια σε ορισμένες δραστικές ουσιών παρασιτοκτόνων,  με σοβαρές συνέπειες στη γεωργική πρακτική.

Έτσι, πολλές κατηγορίες δραστικών ουσιών καθίστανται αναποτελεσματικές κατά την εφαρμογή τους για την  αντιμετώπιση των προβλημάτων της φυτοπροστασίας με συνέπεια απλώς να ρυπαίνουν το περιβάλλον, χωρίς καμμία ωφέλεια. Για την ιστορία και μόνο, σημειώνουμε πως το πρώτο σήμα κινδύνου για τις επιδράσεις της χημικής φυτοπροστασίας στο περιβάλλον είχε εκπέμψει η αείμνηστη Ραχήλ Κάρσον με το βιβλίο μας «Σιωπηλή Άνοιξη», περίπου από μας αρχές του ΄60. (Rachel Carson: Silent Spring, 1962. Για όποιον πράγματι ανησυχεί για το περιβάλλον αξίζει να το αναζητήσει και να το διαβάσει. Έχει κυκλοφορήσει και στην Ελληνική γλώσσα). Αν και, πριν από τη μακαρίτισσα Κάρσον, μας σπουδαίος εντομολόγος ο L. Bonnemaison είχε προειδοποιήσει την κοινωνία από την δεκαετία του ΄50 για μας κινδύνους που ελλοχεύουν από την αλόγιστη χρήση των νέων εντομοκτόνων. Εν μέσω παγκόσμιας ευφορίας που δημιούργησε τότε η ανακάλυψη των οργανοχλωριωμένων εντομοκτόνων (DDT κ.α.) μας ο κόσμος πίστευε πως τα επιζήμια έντομα για τη γεωργία θα εξαφανιστούν μέσα μας επόμενες δεκαετίες. Ο L. Bonnemaison λοιπόν, σχεδόν προφητικά, διατύπωσε την άποψη, πως το πρόβλημα στο μέλλον δεν θα είναι το παράσιτα αλλά τα παρασιτοκτόνα (άλλη ορολογία για τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα).

Μετά και από αυτή τη χρήσιμη νομίζω παρέκκλιση ερχόμαστε στο σήμερα, όπου η επιστήμη επαναπροσδιορίζει μας αναζητήσεις μας στοχεύοντας στη παραγωγή  παρασιτοκτόνων  φυσικής προέλευσης, προκειμένου να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που δημιούργησε η εντατική γεωργία και η χημική καταπολέμηση εχθρών  και ασθενειών. Μια πολύ σοβαρή πηγή άντλησης Φυτοπροστατευτικών Ουσιών (Φ.Ο.) είναι τα αιθέρια έλαια ορισμένων ειδών φαρμακευτικών φυτών. Στα πλαίσια αυτών των αναζητήσεων μας επιστήμης το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών μέσα από το πρόγραμμα ΑιΘΕΝτοΟΛ έρχεται  στη περιοχή μας, προκειμένου να εξασφαλίσει  την πρώτη ύλη Φαρμακευτικών Φυτών  για τη διενέργεια των σχετικών πειραματισμών και ερευνών που απαιτούνται, ώστε  να τεκμηριώσει επιστημονικά την αποτελεσματικότητα ορισμένων αιθερίων ελαίων, ή ενώσεων που περιέχονται σε αυτά, στην αντιμετώπιση εντόμων.

Το πρόγραμμα ΑιΘΕΝτοΟΛ είναι μια συλλογική ερευνητική προσπάθεια στην οποία συμμετέχουν α) το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών [ i. Εργαστήριο Γενικής Χημείας – Kαθ. Πέτρος Ταραντίλης,  του Τμήματος Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου και, ii. Εργαστήριο Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας – Αν. Καθηγητής Διονύσιος Περδίκης, του Τμήματος Επιστήμης Φυτικής Pαραγωγής), β) το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (Εργαστήριο Οργανικής Χημείας της Σχολής Χημικών Μηχανικών-Αν. Καθηγήτρια Αναστασία Δέτση, και γ) η ΑΛΦΑ Γεωργικά Εφόδια ΑΕΒΕ.] Το όλο πρόγραμμα υλοποιείται στα πλαίσια του Ε.Π.-ΕΠΑνΕΚ 2014-2020 και συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ)

Η παραγωγή αιθερίων  ελαίων όμως προϋποθέτει την καλλιέργεια αρωματικών φυτών και αυτή με τη σειρά της γνώση και εμπειρία. Αυτό ακριβώς είναι που αξιοποιεί η ανωτέρω ερευνητική μονάδα στη περιοχή μας, με τη επιλογή του καλλιεργητή που θα παράξει τις αναγκαίες ποσότητες ξηρής δρόγης ΑΦΦ  Αποδεικνύεται λοιπόν πως η πρωτοποριακή, για την εποχή της, δουλειά που είχε κάνει ο «μακαρίτης Καπνικός Σταθμός» συνεχίζει να στοιχειώνει και να δικαιώνεται μέσα από τις φωνές ακόμα και ανθρώπων της Βιομηχανίας, όπως του κ. Ευθυμιάδη, που σε συνέντευξη του εφέτος κατά τη διάρκεια των εργασιών του Φόρουμ των Δελφών διατύπωσε την άποψη, πως η κατάργηση των Ινστιτούτων  ήταν έγκλημα. Και συμπληρώνει  ο υποφαινόμενος πολύ σιγανά για να μη ταραχθούν «τα κεφάλια της Σύβαρης (αρχ. Σύβαρις-εως)»: όχι ¨στιγμιαίο¨.

Δεν πήγε χαμένη λοιπόν καμία από τις εργασίες εκείνες που έγιναν στο φτωχό καλυβάκι της αερογέφυρας του Αγρινίου. Τα αποτελέσματα της εφαρμοσμένης έρευνάς του στα ΑΦΦ δημιούργησαν πυρήνες παραγωγής ΑΦΦ σε όλη σχεδόν τη χώρα,  από τη Μάνη μέχρι τη Μακεδονία και μάλιστα με εξαγωγικό προσανατολισμό. Αυτό επιτεύχθηκε όχι τυχαία, αλλά κυρίως, χάρη στη  γνώση,  που δημιουργήθηκε, και τις τεχνικές οδηγίες, που είχαν συνταχθεί για βιώσιμη καλλιέργεια φυτικών ειδών ΑΦΦ.

Σημειώνουμε ακόμα, πώς ο τότε Καπνικός Σταθμός Αγρινίου σε συνεργασία με  ελληνικά πανεπιστήμια και την τοπική Βιομηχανία ΑΝΘΗΡ, πειραματίστηκε σε πάνω από 30 φυτικά είδη ΑΦΦ προκειμένου να μελετηθεί η προσαρμοστικότητά τους σε πραγματικές συνθήκες καλλιέργειας, η περιεκτικότητά τους σε αιθέρια έλαια και οι καλλιεργητικές τους απαιτήσεις για μία οικονομικά ενδιαφέρουσα παραγωγή. Αυτό αποτέλεσε μια μεγάλης αξίας παρακαταθήκη τεχνικών πληροφοριών που, όπως προαναφέραμε, αξιοποιήθηκε από πολλούς ενδιαφερομένους ιδιωτικούς φορείς και μπήκαν στην καλλιέργεια, την επεξεργασία και την εμπορία ΑΦΦ. Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, από αυτούς έχουν πολύ θετικά οικονομικά αποτελέσματα και το σπουδαιότερο όλες σχεδόν αυτές  οι παραγωγικές μονάδες απευθύνονται στη διεθνή αγορά. Επί πλέον, – και αυτό είναι πολύ σημαντικό για τη διάσωση του εθνικού μας τοπίου – η δουλειά εκείνη μπορεί να αξιοποιηθεί από την πολιτεία για την αυστηρή απαγόρευση της ελεύθερης συλλογής ΑΦΦ, που δυστυχώς τείνει να εξαφανίσει σημαντικά είδη της ελληνικής χλωρίδας. Κάθε ενδιαφερόμενος πλέον έχει τη δυνατότητα καλλιέργειας ΑΦΦ με πολύ καλά οικονομικά αποτελέσματα και παραγωγής προϊόντων με άριστα τεχνολογικά χαρακτηριστικά. Όλα αυτά είναι μία δικαίωση για όσους προσπάθησαν να δημιουργήσουν αυτή τη μικρή βάση τεχνικών πληροφοριών και καλλιεργητικών οδηγιών ΔΩΡΕΑΝ για κάθε παραγωγό και μεταποιητή, όπως άρμοζε σε ένα δημόσιο ίδρυμα. Σε αντίστιξη με αυτά οι αγρότες της περιοχής μας περιμένουν ακόμα τις τεχνικές  οδηγίες για τις καινοτόμες καλλιέργειες, που θα έφερνε το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (αν υπήρξε ποτέ τέτοια συμφωνία με εθνικούς ή τοπικούς φορείς).

Με τις λίγες αυτές χρήσιμες νομίζω πληροφορίες όχι μόνο στους γεωργούς, αλλά και στους καταναλωτές, επανερχόμαστε στο θέμα της εδώ καλλιέργειας ΑΦΦ, που θα χρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη για τις περαιτέρω έρευνες και τις σύγχρονες τεχνολογικές μεθόδους και μέσα, που θα εφαρμοστούν από τη βιομηχανία για τη μαζική και οικονομική παραγωγή αποτελεσματικών, ασφαλών, εύχρηστων στην εφαρμογή τους και φιλικών προς τα τοπικά οικοσυστήματα ΦΠ. Για ακόμα καλύτερη ενημέρωση των αναγνωστών μας πρέπει να δώσουμε μερικές απλοποιημένες πληροφορίες, ώστε να κατανοήσουμε, ότι, παρά τις απαισιόδοξες προβλέψεις πολλών για αποτελεσματική φυτοπροστασία των καλλιέργειών, το μέλλον δεν είναι ζοφερό, γιατί η επιστήμη  δεν σταματά  να ερευνά και να ανοίγει νέους ελπιδοφόρους δρόμους για τη ζωή των ανθρώπων. Συνοπτικά λοιπόν για το συγκεκριμένο θέμα σημειώνουμε:

• Είναι διαπιστωμένο πως φυσικά  αιθέρια έλαια, που περιέχονται σε ορισμένα φυτικά είδη ΑΦΦ έχουν εντομοκτόνο δράση. Μερικά από αυτά έχουν έντονο απωθητική δράση, ενώ κάποια άλλα μικροβιοστατική η και μικροβιοκτόνο δράση.
• Η απόσταση από την ερευνητική διαπίστωση και τεκμηρίωση μέχρι τη παραγωγή ετοιμόχρηστου Φυτοπροστατευτικού Προϊόντος είναι μεγάλη και η κάλυψη της διαδρομής αυτής απαιτεί τη σύμπραξη και συμβολή πολλών κλάδων της επιστήμης και της τεχνολογίας, καθώς και τη συνεργασία των ειδικών βιομηχανικών φορέων, που θα υλοποιήσουν τα αποτελέσματα της παραγόμενης βασικής έρευνας.
• Στην επιστήμη και την έρευνα η διαίσθηση και οι εκλάμψεις, χωρίς να αποκλείονται, δεν είναι ο κανόνας. Κατά κανόνα τα ερεθίσματα δίνονται  από προϋπάρχουσες πρωτότυπες έρευνες που δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά ή ανακοινώνονται σε επιστημονικά συνέδρια. Έτσι λοιπό και στο τομέα των ΑΦΦ υπάρχουν πρωτόλεια δεδομένα, που δίνουν ελπίδες στους ερευνητές ότι μπορεί να αναπτυχθούν Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα από αιθέρια έλαια ΑΦΦ, χρήσιμα στη γεωργία για την προστασία των καλλιεργειών.
• Στη Φύση δεν υπάρχουν μόνο φαρμακευτικά φυτά, αλλά και δηλητηριώδη. Π.χ. είναι γνωστό, πως, εκτός από τα εδώδιμα και πολύ υγιεινά για τη διατροφή μας είδη μανιταριών, υπάρχουν και δηλητηριώδη μανιτάρια, όπως επίσης υπάρχουν και φυτά τοξικά για τον άνθρωπο και τα ζώα. Αναφέρουμε πολύ πρόχειρα το γνωστό κώνειο που πήρε ο Σωκράτης, τον τάτουλα, την πικραγκουριά, την πικροδάφνη κ.α.
• Κάποια αιθέρια έλαια μπορεί να έχουν φυτοπροστατευτικό ενδιαφέρον, αλλά είναι μελισσοτοξικά. Και αυτή η παρατήρηση έχει την αξία της για την επιλογή των ουσιών με τις οποίες οι επιστήμονες θα συνεχίσουν την έρευνά τους. Κατά συνέπεια και η αντίληψη, πως ό,τι είναι φυσικό είναι και ακίνδυνο για τον άνθρωπο, τα ζώα και το περιβάλλον, είναι λάθος. Για το λόγο αυτό λοιπόν στις ερευνητικές προσπάθειες για παραγωγή ΦΠ από αιθέρια έλαια ακολουθούνται όλες οι επιβαλλόμενες από την επιστήμη, τη δεοντολογία και την ευρωπαϊκή νομοθεσία διαδικασίες, έλεγχοι και πρωτόκολλα έτσι, ώστε τα σκευάσματα που θα παραχθούν να είναι ασφαλή για το άνθρωπο και φιλικά προς το περιβάλλον. Δρόμος όχι εύκολος, ούτε μπορεί να τον διαδράμουμε γρήγορα.

Ύστερα λοιπόν από όλα τα ανωτέρω, έχουμε τη μεγάλη τιμή σαν περιοχή να γνωρίσουμε στους αγρότες, αλλά και στους απλούς αναγνώστες μας, ότι η ερευνητική ομάδα του προγράμματος ΑιΘΕΝτοΟΛ επέλεξε παραγωγό συνεργάτη από το γεωγραφικό μας χώρο για την κάλυψη των αναγκών της σε πρώτη ύλη. Παραγωγός της πρώτης ύλης είναι ο αγρότης  Ελευθέριος Καλαμπαλίκης, η καλλιέργεια εγκαταστάθηκε στη Παραβόλα Τριχωνίδας και περιλαμβάνει σε πρώτη φάση τρία φυτικά είδη: Βασιλικό, Ματζουράνα και Φλισκούνι.

Με τη δημοσίευση αυτή θέλουμε να καταδείξουμε, πώς και στο πρωτογενή τομέα ευκαιρίες δημιουργούνται, αρκεί να υπάρξουν οι συνεργασίες εκείνες που θα συνδέσουν την επιστημονική έρευνα με τη γεωργική πρακτική, ανοίγοντας έτσι το δρόμο σε αυτό που όλοι αποκαλούν καινοτομία στην υπηρεσία της οικονομίας και της κοινωνίας.

Τελειώνοντας αυτή τη πληροφόρηση παραθέτω ορισμένες φωτογραφίες τόσο από τη εφετινή προσπάθεια, όσο και από παλιότερες καλλιέργειεςΑΦΦ, που έγιναν στη περιοχή μας  και σε άλλες περιοχές της χώρας μας, όπου προσέφερε υπηρεσίες ο υποφαινόμενος από το 1996, όταν άρχισε τις πρώτες δοκιμές με τα ΑΦΦ.

Αγρίνιο 7-11-21 . Ηλίας Ντζάνης. γεωπόνος.