Το αποτέλεσμα της Επανάστασης: διαμόρφωση και φυσιογνωμία του Νεοελληνικού κράτους

Γράφει ο Παναγιώτης Ν. Κοντονάσιος*

Όσον αφορά τη διαμόρφωσή του, το ανεξάρτητο ΝΕ κράτος ξεκίνησε το 1830 περιλαμβάνοντας την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα μέχρι τη γραμμή Αχελώου-Σπερχειού, τις Σποράδες και τις Κυκλάδες. Το 1832 τα βόρεια σύνορά του επεκτάθηκαν μέχρι τη γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού. Το 1864 η Μ. Βρετανία παραχώρησε στο Βασίλειο της Ελλάδος τα Επτάνησα και το 1881 συμπεριελήφθησαν η Άρτα και η Θεσσαλία πλην Ελασσόνας. Ακολούθως το 1913 απελευθερώθηκαν η Ήπειρος, η περιοχή Ελασσόνας, η Μακεδονία, η Κρήτη και τα νησιά του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου πλην των Δωδεκανήσων, που κατείχε η Ιταλία από τον Ιταλοτουρκικό πόλεμο του 1911-12. Το 1919 ενσωματώθηκε η Δυτική Θράκη και, τέλος, το 1947 απελευθερώνονται και τα Δωδεκάνησα. Σημειωτέον ότι η μεγαλύτερη επέκταση του ΝΕ κράτους σημειώθηκε με τη Συνθήκη των Σεβρών (28/7 ή 10/8/1920), η οποία παραχωρούσε στην Ελλάδα την Ανατολική Θράκη ως την Κωνσταντινούπολη, τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο, και τη ζώνη Σμύρνης. Η συνθήκη αυτή ωστόσο, ως γνωστόν, αντικαταστάθηκε τελικά από αυτήν της Λωζάνης το 1923 λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής.

Ως προς τη φυσιογνωμία του ΝΕ κράτους, θα επισημανθούν τα σημεία εκείνα που την αναδεικνύουν περισσότερο, ξεκινώντας από τα πολιτειακά του κείμενα. Παρόλο που τα Συντάγματα του Αγώνα ήταν στο σύνολό τους τα δημοκρατικότερα πολιτειακά κείμενα της εποχής τους, το ανεξάρτητο ΝΕ κράτος ξεκίνησε τον βίο του ως απόλυτη μοναρχία με την έλευση του νόμιμου ηγέτη του, Βασιλιά Όθωνα, στις 25 Ιανουαρίου 1833. Προφανέστατα η εξέλιξη αυτή δεν εξέφραζε τη βούληση των πολιτών, που θα προτιμούσαν τη συνταγματική μοναρχία. Υποχώρησαν όμως τότε λόγω της επιμονής του Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας, πατέρα του Όθωνα, και του Νικολάου Α΄ της Ρωσίας, θερμού υποστηρικτή της Επανάστασης, οι οποίοι βεβαίως δεν είχαν και τις καλύτερες σχέσεις με τη δημοκρατία.

Το πολυπόθητο Σύνταγμα έγινε πραγματικότητα το 1844, καθιστώντας την Ελλάδα ένα από τα πρώτα κοινοβουλευτικά κράτη της Ευρώπης, μια συνταγματική μοναρχία, και πρώτο κοινοβουλευτικό πρωθυπουργό τον Ιωάννη Κωλέττη. Το επόμενο βήμα έγινε με την έλευση του νέου μονάρχη, Γεωργίου Α΄, και το νέο Σύνταγμα του 1864, με το οποίο η χώρα μας εξελίχθηκε σε Βασιλευομένη Δημοκρατία με κατοχυρωμένη πια τη λαϊκή κυριαρχία. Σε συνδυασμό μάλιστα με την άτυπη καθιέρωση της αρχής της δεδηλωμένης, μετά τους αγώνες του Χ. Τρικούπη, η πολιτική ζωή οργανώθηκε στα πρότυπα του αγγλικού κοινοβουλευτισμού, με κύριο χαρακτηριστικό τον δικομματισμό.
Έτσι φτάνουμε ως το 1909 και το κίνημα στο Γουδή, που οδηγεί με τη σειρά του στην άνοδο του Ε. Βενιζέλου στην πρωθυπουργία, και στην ευρεία αναθεώρηση του Συντάγματος το 1911, με την οποία ενισχύονται οι ατομικές ελευθερίες και το κράτος δικαίου, και εκσυγχρονίζονται γενικότερα οι θεσμοί.

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή κερδίζει έδαφος η ιδέα της αβασίλευτης δημοκρατίας, η οποία ανακηρύσσεται στις 25 Μαρτίου του 1924 και οδηγεί στα θνησιγενή Συντάγματα του 1925 και 1927, τα οποία διαμορφώνουν τη Β΄ Ελληνική Δημοκρατία, μετά δηλαδή την πρώτη αβασίλευτη περίοδο των ετών 1828-32, και πρώτο Πρόεδρό της τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. Μία από τις καινοτομίες που εισήχθησαν τότε ήταν η διφυής μορφή του νομοθετικού σώματος, που συγκροτούσε όχι πια μόνο η Βουλή αλλά και η Γερουσία. Η αποτυχία του εγχειρήματος μας φέρνει στο 1935, οπότε και επανέρχεται σε ισχύ το Σύνταγμα του 1911 και η Βασιλευομένη Δημοκρατία.

Agriniowebradio.gr: Ενημέρωση και μουσική όπως θα ήθελες ν΄ακούς

Σε παρόμοιο μήκος κύματος κινείται και το επόμενο Σύνταγμα, του 1952, το οποίο όμως κατοχυρώνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα και τα δικαιώματα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις γυναίκες. Πράγματι οι Ελληνίδες ψηφίζουν για πρώτη φορά στις επαναληπτικές εκλογές της 18ης Ιανουαρίου 1953, που διεξήχθησαν μόνο στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης, και πανελλαδικά στις εκλογές της 19ης Φεβρουαρίου του 1956. Πρώτη Ελληνίδα βουλευτής υπήρξε η Ελένη Σκούρα του Ελληνικού Συναγερμού, το 1953, και πρώτη Υπουργός η Λίνα Τσαλδάρη, το 1956, της ΕΡΕ, ενώ η πρώτη -υπηρεσιακή- πρωθυπουργός θα είναι η Βασιλική Θάνου μόλις το 2015 ως πρόεδρος του Αρείου Πάγου.

Το Σύνταγμα, τέλος, με το οποίο πορεύεται σήμερα η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία είναι αυτό του 1975. Με αυτό εισάγεται το πολίτευμα της Προεδρευομένης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, διευρύνεται ο κατάλογος των ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, ώστε να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα, και προστατεύεται αποτελεσματικά το κράτος δικαίου. Αναθεωρήσεις του πραγματοποιήθηκαν το 1986, το 2001 και το 2008.

Όπως είναι εύλογο, το ΝΕ κράτος ήρθε από την αρχή της σύστασής του αντιμέτωπο με ποικίλα προβλήματα. Η χώρα ήταν ερειπωμένη από τον εννεάχρονο Αγώνα, καθώς το 1/3 του ενεργού πληθυσμού είχε φονευθεί και τα 2/3 του παγίου κεφαλαίου της είχαν απωλεσθεί. Επιπλέον ο πληθυσμός ήταν αναλφάβητος σε υψηλό ποσοστό. Έκδηλες ήταν και οι πνευματικές αντιθέσεις στο ζήτημα της χρήσης της καθαρεύουσας ή της δημοτικής αλλά και σε αυτό της «αναδοχής των αξιών πολιτισμού από τη σύγχρονη Ευρώπη ή από την αρχαία Ελλάδα ή το εγγύτερο Βυζάντιο ή τη λαϊκή παράδοση». Κυρίως όμως βάραινε τους ώμους του νέου κράτους η αλυτρωτική πολιτική της Μεγάλης Ιδέας, του χρέους δηλαδή για την απελευθέρωση των Ελλήνων που τελούσαν υπό οθωμανική διοίκηση και ήταν κατά πολύ πολυπληθέστεροι από τους Έλληνες του απελευθερωμένου κράτους. Γι’ αυτό ενισχύθηκαν ή υποκινήθηκαν οι Επαναστάσεις της Νότιας Θεσσαλίας το 1841, της Κρήτης επίσης το 1841, το 1866 και το 1896. Αξιοσημείωτο είναι όμως το γεγονός ότι ο παροικιακός Ελληνισμός στάθηκε αρωγός στην πορεία εξέλιξης του ΝΕ κράτους και στους αγώνες του. Το πιο συγκλονιστικό τεκμήριο για την παραδοχή αυτήν είναι το γεγονός ότι κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, που διπλασίασαν την Ελλάδα, το ήμισυ του Ελληνικού Στρατού συγκροτήθηκε από Έλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι, παρακινημένοι από «βαθύβλυστο πατριωτισμό» και χωρίς καμία υποχρέωση στράτευσης, ανταποκρίθηκαν εθελοντικά στο κάλεσμα της μητέρας πατρίδας.

Το κύριο χαρακτηριστικό της ελληνικής πολιτικής σκηνής από την αρχή του κοινοβουλευτικού βίου υπήρξε χωρίς αμφιβολία η πολιτική αστάθεια. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα στη Μεγάλη Βρετανία, που έχει ανάλογο πολιτικό καθεστώς με τη χώρα μας, αναδείχθηκαν 25 πρωθυπουργοί, ενώ στην Ελλάδα πάνω από 100 και πολλά στρατιωτικά κινήματα, τα οποία όμως δεν είχαν ποτέ απαιτήσεις μονιμότητας ούτε και ανέτρεψαν τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα του ελληνικού λαού, αλλά μάλλον οφείλονταν στα περιθώρια εκδήλωσης της επιθυμίας φιλοπρωτείας που άφηναν τα προβληματικά Συντάγματα, ενώ κάποια από αυτά οδήγησαν σε αληθινή ανανέωση, όπως το κίνημα στο Γουδή, που προαναφέρθηκε. Η κατάσταση αυτή πάντως διορθώθηκε σε μεγάλο βαθμό με το Σύνταγμα του 1975, το οποίο χάρισε στη χώρα μας τη σταθερότερη μακράν κοινοβουλευτική περίοδο στην ιστορία της. Συνοδή παθογένεια της πολιτικής αστάθειας υπήρξε -και ως έναν βαθμό ακόμη υπάρχει- μια τάση αδράνειας της ΝΕ κοινωνίας, η οποία δεν είναι ακριβώς ευεπίφορη στην υιοθέτηση καινοτόμων μεταρρυθμίσεων. Αυτό στοίχισε εν ολίγοις και σε ευάριθμες πτωχεύσεις, που όμως ξεπεράστηκαν και οδήγησαν σε αξιοσημείωτη οικονομική πρόοδο, τέτοια που κανένα από τα γειτονικά κράτη δεν γνώρισε ποτέ.

Βασικό στοιχείο της πορείας του ΝΕ κράτους υπήρξε και η σταθερή συμμαχία του με τις δημοκρατικές και φιλελεύθερες χώρες στους μεγάλους πολέμους. Η Ελλάδα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο συνέβαλε στην ήττα του μιλιταρισμού του Κάιζερ και των Αψβούργων, ενώ στον Β΄ΠΠ αγωνίστηκε με πολλές θυσίες κατά του Ναζισμού και του Φασισμού. Επίσης τα ελληνικά όπλα αγωνίστηκαν το 1919 μαζί με τα συμμαχικά υπέρ της ελευθερίας και της δημοκρατίας της Ουκρανίας, και την περίοδο 1950-53 έκαναν το ίδιο αλλά με μεγαλύτερη επιτυχία στη Νότια Κορέα. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής εντάσσεται και η συμπαράταξη της χώρας με τις πρωτοβουλίες για την Ενωμένη Ευρώπη ήδη από το 1930 και το πρόδρομο σχέδιο Μπριάν-Στρέζεμαν, για να περάσουμε στο 1961, οπότε η χώρα γίνεται το πρώτο κράτος-συνδεδεμένο μέλος της τότε ΕΟΚ, στο 1981, που γίνεται πλήρες μέλος της, και στο 2001, που συμμετέχει στην Ευρωζώνη. Ωστόσο η συμπαράταξη με τους συμμάχους αυτούς δεν είχε σταθεί ικανή να αποτρέψει τη Μικρασιατική καταστροφή και την τουρκική εισβολή στη Βόρεια Κύπρο.

Τέλος, αναπόσπαστο στοιχείο της ΝΕ ταυτότητας είναι η Ορθόδοξη Χριστιανική πίστη και παράδοση. Μόνο τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης του ΄21 ορίστηκε η 25η Μαρτίου, που συμβολίζει τα ιδεώδη των επαναστατών για υπεράσπιση της θρησκείας και της πατρίδας, όπως ξεκάθαρα διαπιστώνεται από την Επαναστατική Προκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη και μέσα από τα απομνημονεύματα, π.χ., του Κολοκοτρώνη και του Μακρυγιάννη. Εξάλλου όλα τα ελληνικά Συντάγματα είναι αφιερωμένα στο όνομα της Αγίας, Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος· κι αυτό ως κατοχύρωση ταυτότητας και σε καμία περίπτωση ως διάθεση εγκαθίδρυσης θεοκρατίας, κάτι τελείως ξένο προς τα ελληνικά πολιτικά και εκκλησιαστικά ήθη, με παράλληλη κατοχύρωση της ανεξιθρησκίας και του απόλυτου σεβασμού των δικαιωμάτων κάθε πολίτη. Κάτι ανάλογο εξάλλου ισχύει λίγο-πολύ και με τα Συντάγματα των άλλων χριστιανικών κρατών, όπως των ΗΠΑ, που, παρότι είναι μια πολυεθνική χώρα, έχει σαφέστατο χριστιανικό χαρακτήρα και οι πολίτες της, στην πλατιά τους πλειοψηφία, θεωρούν αδιανόητη ακόμη και την εκλογή Προέδρου που δεν είναι Χριστιανός, όχι βεβαίως επειδή είναι τάχα σκοταδιστές και μισαλλόδοξοι, αλλά επειδή έχουν αίσθηση της πολιτικής τους ταυτότητας, μέρος αναπόσπαστο της οποίας ήταν ανέκαθεν η θρησκευτική πίστη, και δεν ντρέπονται καθόλου γι’ αυτήν. Γι’ αυτό κατοχυρώνουν και υπερασπίζονται τα δικαιώματα κάθε πολίτη, αλλά ταυτόχρονα διατηρούν τη φυσιογνωμία του κράτους τους με ιδιαίτερη υπερηφάνεια. Πώς αλλιώς άλλωστε θα μπορούσε κανείς να σεβαστεί καλύτερα τη διαφορετικότητα παρά μέσα από μια δική του, διαμορφωμένη ταυτότητα;

Συμπερασματικά, την ιδέα της Ελλάδος αναδεικνύει πολύ εύγλωττα και η ακόλουθη φράση του πολιτικού και ακαδημαϊκού Κων/νου Τσάτσου: «ο Ελληνισμός δημιούργησε δύο αυτοκρατορίες, μία του Μ. Αλεξάνδρου, που διήνυσε τον ιστορικό της κύκλο και χάθηκε μέσα στην Ιστορία, και μία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, που είναι ακόμη ακμαία και συνεχώς επεκτείνεται».

*Δρ. Κλασικής φιλολογίας ΕΚΠΑ