Μια νησίδα του Ιονίου γεμάτη φώκιες

670 μέτρα βράχος. Τόση είναι η Φορμίκουλα. Μια σταλιά τόπος με ένα μάλλον κακόηχο όνομα, που όμως έχει τραβήξει το ενδιαφέρον των ερευνητών, των ψαράδων, των τουριστών – κυρίως, όμως, της φώκιας.

Στη βραχονησίδα αυτή, η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό αρχιπέλαγος του Ιονίου, ανάμεσα στο Μεγανήσι, στον Κάλαμο και στον Καστό, φαίνεται να καταμετράται ο πυκνότερος πληθυσμός φώκιας στην Ελλάδα, σε αναλογία με το μέγεθός της. Παράλληλα αναπτύσσονται εκτεταμένα λιβάδια Ποσειδωνίας, αυτά που μέσα στην άγνοιά μας αντιμετωπίζουμε ως «αηδιαστικά φύκια» – αποτελούν, πάντως, έναν από τους κυριότερους «εργάτες» για τη σωτηρία του πλανήτη. «Τα υποθαλάσσια λιβάδια είναι οικότοπος προτεραιότητας. Δεσμεύουν τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, μπλε άνθρακα, όπως αποκαλείται. Είναι ικανά να σώσουν τον πλανήτη από την κλιματική αλλαγή, αλλά η ίδια η κλιματική αλλαγή μπορεί και να τα καταστρέψει ανεπανόρθωτα», μου εξηγεί ο βιολόγος Γιάννης Γιώβος, διευθυντής της περιβαλλοντικής οργάνωσης iSea, καθώς φοράει την καταδυτική του στολή.

Βρισκόμαστε, στο φουσκωτό σκάφος της οργάνωσης, δίπλα στη βραχονησίδα Αρκούδι, μέρος του συμπλέγματος νησίδων το οποίο μελετά η ομάδα τα τελευταία δύο χρόνια. Οι νεαροί ερευνητές συλλέγουν τα απαιτούμενα στοιχεία που αποδεικνύουν τη σπουδαιότητα της περιοχής και την ανάγκη προστασίας της, κυρίως από την ολοένα και αυξανόμενη κίνηση των σκαφών αναψυχής τους καλοκαιρινούς μήνες, τα οποία καταστρέφουν τα λιβάδια Ποσειδωνίας με την αγκυροβόλησή τους και προκαλούν όχληση στα θηλαστικά, εισβάλλοντας ακόμη και στις σπηλιές αναπαραγωγής τους.

Ανάγκες, προτάσεις, στόχοι

Τι ακριβώς, όμως, συμβαίνει στη Φορμίκουλα; Τι ζητούν οι οργανώσεις και τι είναι τόσο επείγον; Η iSea, από κοινού με το διεθνές ερευνητικό ινστιτούτο Tethys, τον Δήμο Λευκάδας και το ίδρυμα Blue Marine Foundation, έχουν συντάξει και καταθέσει στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας μια κρίσιμη Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (ΕΠΜ) για το μέλλον αυτής της θαλάσσιας περιοχής. Προτείνουν μέτρα για την προστασία της (είναι ήδη ενταγμένη στο δίκτυο Natura 2000), η οποία περιλαμβάνει όλο το εσωτερικό αρχιπέλαγος του Ιονίου. Ειδική μνεία, όμως, στην ΕΠΜ γίνεται για τη Φορμίκουλα και τον παρακείμενο ύφαλο, για τα οποία, λόγω της εντυπωσιακής παρουσίας της φώκιας, προτείνεται απόλυτη προστασία. Το υπουργείο έχει ανταποκριθεί θετικά στο σύνολο της πρότασης, εντούτοις μέχρι την έκδοση του Προεδρικού Διατάγματος, το οποίο θα θέσει σε εφαρμογή τα διαχειριστικά μέτρα, θα περάσουν δύο χρόνια. «Γι’ αυτό ακριβώς ζητάμε άμεση υπουργική απόφαση που θα θέσει κατευθείαν τα μέτρα σε εφαρμογή. Αν δεν προχωρήσει, μιλάμε για τουλάχιστον δύο ακόμη καλοκαίρια αδιανόητων πιέσεων, με άγνωστες συνέπειες για τον πληθυσμό της φώκιας», λέει προβληματισμένος ο Γιάννης.

Εν πολλοίς, οι τέσσερις φορείς προτείνουν τη δημιουργία μιας ζώνης προστασίας 400 μέτρων γύρω από τη νησίδα. Στα 200 μέτρα πλησίον της ακτής ζητούν την καθολική απαγόρευση προσέγγισης σκαφών και ανθρώπινης δραστηριότητας. Στην επόμενη ζώνη, μήκους επίσης 200 μέτρων, προτείνουν την απαγόρευση αλιείας και τη διέλευση υποχρεωτικά σε χαμηλή ταχύτητα. Παράλληλα, επιθυμώντας την επιτυχία του σχεδίου και την αποφυγή παρανομιών, υιοθετούν μια ρεαλιστική, εφαρμόσιμη προσέγγιση: προτείνουν τη δημιουργία ενός υδάτινου διαδρόμου προς την παραλία της Φορμίκουλας, όπου θα τοποθετηθεί συγκεκριμένος αριθμός eco moorings (ειδικά ναύδετα), ώστε να ελεγχθεί τόσο η αγκυροβόληση, όσο και ο αριθμός σκαφών. Μέσα σε αυτόν τον οριοθετημένο χώρο θα επιτρέπεται και το κολύμπι. Ο λόγος είναι απλός: η Φορμίκουλα έγινε γνωστή τα τελευταία χρόνια για τις φώκιες της και οι επισκέπτες καταφθάνουν στη νησίδα για να κολυμπήσουν μαζί τους. «Μια φορά είχαν παρατηρηθεί δέκα νεογνά μαζί σε μία σπηλιά», λέει ο Γιάννης – ακούγεται στ’ αλήθεια ζηλευτό θέαμα, πλην όμως οι φώκιες δεν είναι τουριστικό αξιοθέατο. Αν η μητέρα αισθανθεί απειλή, μπορεί να εγκαταλείψει για πάντα τα βρέφη, τα οποία ασφαλώς δεν θα επιβιώσουν.

Πού είναι οι φώκιες;

Επτά η ώρα το πρωί, με βαριά συννεφιά και σκοτεινή θάλασσα, πλέουμε παραπλεύρως της Φορμίκουλας. Οι περιβαλλοντολόγοι Νίκος Δούμπας και Ρωξάνη Ναασάν Άγα έχουν βουτήξει, οι υπόλοιποι περιμένουμε στο σκάφος σκανάροντας με το βλέμμα για τυχόν φώκιες σε όλη τη θαλάσσια περιοχή, στις εισόδους των σπηλιών, στις ακτές. Καμία κίνηση στα νερά. Αντίθετα, από πάνω μας πετούν γλάροι και κορμοράνοι, μετά κάθονται στα βράχια ή ρίχνουν μακροβούτια. Τα κρωξίματά τους ακούγονται μέσα στη γαλήνη. Προσπαθώ να φανταστώ τι γίνεται το καλοκαίρι, με τα ιστιοπλοϊκά και σκάφη να σκίζουν όλη τη μέρα τα νερά.

Η υπόθεση «φώκια στη Φορμίκουλα» έγινε γνωστή περίπου τυχαία. Το 1991, το Tethys κατέφθασε στην περιοχή για να μελετήσει τα δελφίνια, με την πληροφορία ότι εδώ ζούσαν 200 άτομα κοινού δελφινιού, το οποίο, παρότι «κοινό», απειλείται με εξαφάνιση και είναι ενταγμένο στην Κόκκινη Λίστα της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης (IUCN), όπως και η μεσογειακή φώκια.

Κατά τη διάρκεια των ερευνών οι επιστήμονες διαπίστωσαν τη δραστική μείωση του πληθυσμού δελφινιών λόγω της υπεραλίευσης από τα γρι-γρι και του περιορισμού των αποθεμάτων τροφής τους (κυρίως σαρδέλες και γαύροι). Τα επόμενα χρόνια, ωστόσο, παρατηρήθηκαν στην περιοχή πολλές φώκιες, οι οποίες τρέφονταν με διαφορετικά είδη από τα δελφίνια (χταπόδια, σάλπες κ.ά.), γεγονός που βοήθησε στην ανάπτυξη του πληθυσμού τους – έπαιξε ρόλο και το ότι σταμάτησαν να θανατώνονται, προστατευόμενες τόσο από τη νομοθεσία, όσο και από τη σταδιακή καλλιέργεια μιας οικολογικής-φιλοζωικής συνείδησης.

«Η μεσογειακή φώκια Monachus monachus είναι ένα από τα πιο απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά στον κόσμο», μου λέει στο τηλέφωνο από την Ισπανία ο Ζοάν Γκονσάλβο, διευθυντής του Ionian Dolphin Project του Tethys, στο πλαίσιο του οποίου έχουν τοποθετηθεί στη νησίδα κάμερες και soundtraps. Μου εξηγεί ότι η Φορμίκουλα αποτελεί Ειδική Περιοχή Διατήρησης (SAC) της Monachus monachus και περιλαμβάνεται στον παγκόσμιο κατάλογο Σημαντικών Θαλάσσιων Περιοχών για τα Θηλαστικά (IMMAs) της IUCN. «Είναι βασικός βιότοπος αναπαραγωγής, ανάπαυσης και διατροφής τους. Την τελευταία δεκαετία, μέσω του προγράμματος Ionian Dolphin Project, έχουμε φωτοαναγνωρίσει περισσότερες από 30 φώκιες. Αυτό δεν σημαίνει ότι ζουν μόνιμα εδώ, αλλά ότι η νησίδα προσφέρει ιδανικό βιότοπο για το είδος».

Ξαφνικά κάτι γυαλίζει

«Σαν ενυδρείο είναι!» αναφωνεί ενθουσιασμένη η Ρωξάνη, που βγαίνει μαζί με τον Νίκο από το νερό και μας περιγράφει τον βιότοπο. Σε ένα ειδικό αδιάβροχο σημειωματάριο έχουν καταγράψει τα είδη που παρατήρησαν: σαργούς σε όλα τα μεγέθη, μελανούρια, γαϊτανούρια με απίθανα χρώματα, πολλούς και μεγάλους κακαρέλους, αλλού μικρά κοράλλια. Τα σημειώνει όλα στα στεγνά κιτάπια της η Νικολέτα Σιδηροπούλου, βιολόγος και ωκεανογράφος, ούτως ώστε να εξεταστούν οι πληροφορίες στην έδρα τους στη Θεσσαλονίκη. Από την παρατήρηση της βιομάζας και των χαρακτηριστικών του βιότοπου θα αντλήσουν πολύτιμα συμπεράσματα. Τα εργαλεία τους; Δορυφορικές εικόνες, GPS, υποθαλάσσια drones, ακόμη και απλές μάσκες, ενώ μια σειρά από πολύπλοκα λογισμικά αναλαμβάνουν εντέλει τη χαρτογράφηση. Η απογοήτευση της Ρωξάνης, για την ώρα, φαίνεται στην περιγραφή που αφορά τον βυθό μπροστά στην παραλία της Φορμίκουλας: οι άγκυρες των τουριστικών σκαφών έχουν επιφέρει την κατάρρευση της Ποσειδωνίας. Σειρά στην κατάδυση έχει ο Γιάννης Γιώβος με τον φωτογράφο μας Δημήτρη Τοσίδη.

Ξαφνικά κάτι γυαλίζει δίπλα σε έναν βράχο. Μια γυαλιστερή μαύρη ράχη εμφανίζεται και χάνεται, πριν προλάβουμε καν να την προσέξουμε. Η μηχανή του σκάφους κλείνει αμέσως. Σύντομα η φώκια ξαναβγαίνει, για να ξαναβουτήξει εν ριπή οφθαλμού. Μια δεύτερη δίπλα της παρουσιάζει ακριβώς την ίδια συμπεριφορά. Παίζουν με τη λαχτάρα μας να δούμε ένα άγριο ζώο στο φυσικό του περιβάλλον – πώς να θυμώσει κανείς με την επέλαση των τουριστών που καταλαμβάνονται από την ίδια λαχτάρα; «Δεν χρειάζεται να μπεις στον χώρο τους για να τις δεις, μπορείς και από απόσταση. Κανείς μας δεν λέει να αποκλειστεί η περιοχή από τουρίστες. Κάθε άλλο. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι οι ελεγχόμενες απαγορεύσεις που προτείνουμε θα κάνουν την περιοχή ακόμη πιο δελεαστική και θα αναβαθμίσουν ποιοτικά το τουριστικό προϊόν. Το σνόρκελινγκ και οι καταδύσεις θα επιτρέπονται, η επίσκεψη από απόσταση το ίδιο, μπορούν να γίνουν καταδυτικά μονοπάτια. Οι δε ψαράδες δεν επηρεάζονται καθόλου από 400 μέτρα αποκλεισμό», λέει ο Γιάννης, ενώ η Ρωξάνη εξηγεί πώς οι Βαλεαρίδες νήσοι κατάφεραν με τον ίδιο τρόπο να προστατεύσουν το οικοσύστημά τους, να διαχειριστούν την ανεξέλεγκτη έως τότε αγκυροβολία και να κάνουν την Ποσειδωνία σήμα κατατεθέν.

Η φώκια στο μεταξύ βγαίνει σχεδόν ολόκληρη εκτός νερού. Τρίβεται σε έναν βράχο και μοιάζει άνετη με την παρουσία μας. Ο Γιάννης και ο Δημήτρης είναι κοντά, το βλέπουμε από τη σημαδούρα που σέρνουν πάντα πίσω τους. Όταν θα επιστρέψουν στο σκάφος, τα μάτια τους θα λάμπουν από ενθουσιασμό.

Ας αφήσουμε τα μπαρμπούνια

Στο λιμάνι της Βασιλικής Λευκάδας, από όπου εξορμούμε κάθε πρωί, οι συζητήσεις έχουν ανάψει. Σήμερα, οι μισοί ερευνητές θα καταγράψουν τα σκουπίδια που ξεβράζονται στις ακτές της νησίδας Ατόκου. Οι υπόλοιποι μένουν πίσω για άλλες δουλειές. Στήνω αυτί: Μιλούν για τους ροφούς που αναπαράγονται ομαδικά παράγοντας ήχους και για τους υφάλους γύρω από τη Φορμίκουλα που είναι σημαντικοί για την αναπαραγωγή τους, για τα κόκκινα κοράλλια που αλιεύτηκαν στη Λευκάδα κατά κόρον τις προηγούμενες δεκαετίες –ενώ πλέον σε όλο τον κόσμο απαιτείται ειδική άδεια–, για τη σπουδαιότητα των κοραλλιών ως «μηχανικών οικοσυστήματος» και αποθηκευτών άνθρακα. Λένε ακόμη για την απαγόρευση της βιντζότρατας που ξηλώνει τις Ποσειδωνίες, για έναν ψαρά που δήλωσε ευθαρσώς ότι συνεχίζει παράνομα, για την προβληματική νομοθεσία που δημιουργεί συγχύσεις, όπως στην περίπτωση του ξιφία και του τόνου, των οποίων μπλέκονται οι εποχές ψαρέματος. Για το δορυφορικό σύστημα που δίνει σήμα στο υπουργείο όταν κάποιο αλιευτικό περάσει σε παράκτιες περιοχές απαγορευμένες για ψάρεμα, για τις επιβλαβείς, λόγω κακής διαχείρισης, ιχθυοκαλλιέργειες. Μου εξηγούν ότι οι Ποσειδωνίες φιλοξενούν τα εμπορικά είδη ψαριών, γι’ αυτό και οι ψαράδες είναι οι πρώτοι που οφείλουν να τις προστατεύσουν αν θέλουν να έχουν αλιεύματα, αλλά αυτό θα πρέπει πρώτα να το μάθουν. Η ελλιπής γνώση είναι ακριβώς αυτή που δημιουργεί και τη μεγαλύτερη σύγχυση στις τοπικές κοινωνίες.

Λόγω ακριβώς αυτής της ελλιπούς ενημέρωσης που διέκρινε η iSea στη Λευκάδα, διοργάνωσε μια σχετική εκδήλωση πριν από μερικούς μήνες, για να μάθουν οι ντόπιοι για τις φώκιες. Είναι άλλωστε μέρος των δράσεών τους η ευαισθητοποίηση και η ενημέρωση, μέσω events που διοργανώνουν στις μεγάλες πόλεις για την κατανάλωση ξενικών ειδών. Ενημερώνουν για τα τοξικά ή βρώσιμα είδη, ενώ σεφ ετοιμάζουν για τον κόσμο finger food με μπλε καβούρι, λιονταρόψαρα, γερμανούς. «Η υπεύθυνη κατανάλωση μετράει πολύ. Ένας άμεσος τρόπος να χτυπήσεις το πρόβλημα στη ρίζα του. Ας αφήσουμε τα εμπορικά είδη όπως τα μπαρμπούνια, αρκετά καταναλώσαμε. Ας στραφούμε στα ξενικά, ώστε να μειωθούν οι πληθυσμοί τους. Και ας αφήσουμε για λίγο τους ανώτερους θηρευτές –μαγιάτικα, ροφοί κ.λπ.– να κάνουν τη δουλειά τους», εξηγεί η Νικολέτα Σιδηροπούλου, που «τρέχει» το πρόγραμμα.

Τι λένε οι ψαράδες;

Μεγάλο μέρος της δουλειάς των περιβαλλοντικών ομάδων αφορά τα ερωτηματολόγια που συμπληρώνουν με ντόπιους ψαράδες και επιχειρηματίες. «Από αυτά χαρτογραφούμε αφενός τις απειλές του οικοσυστήματος, αφετέρου βλέπουμε τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Δεν μπορεί να υπάρξει αποτελεσματική προστασία αν δεν λάβεις υπόψη τις ανάγκες των άμεσα εμπλεκομένων», μου εξηγεί η Αναστασία Χαρίτου, εκπαιδευτικός, υπεύθυνη στην iSea για τα εκπαιδευτικά προγράμματα και δράσεις μέσω του πυλώνα Άνθρωπος και Υδάτινα Οικοσυστήματα. Μελετάω τα ερωτηματολόγια. Οι ερωτήσεις προς τους ψαράδες αφορούν από τα εργαλεία που χρησιμοποιούν και τα αλιεύματά τους μέχρι τις συναντήσεις τους με φώκιες και την προσωπική τους άποψη για τις απειλές του οικοσυστήματος – κλιματική αλλαγή, παράνομη ή ερασιτεχνική αλιεία, τουρισμός κ.λπ. Οι περισσότεροι είναι καχύποπτοι, όπως είναι φυσικό, άλλοι συντάσσονται με την οργάνωση, άλλοι απαντούν ψευδώς, άλλοι εκμυστηρεύονται τις παρανομίες τους.

Η φοιτήτρια Λένα Βαρβάρου εργάζεται στην iSea ως βοηθός. Μου λέει για την κουβέντα της με έναν ψαρά που «έριξε όλο το φταίξιμο για την υποβάθμιση του οικοσυστήματος στους επαγγελματίες ψαράδες, κάτι που δεν συνηθίζεται. Βέβαια, η ελλιπής ενημέρωση ήταν και πάλι εμφανής. Μου είπε ότι πιστεύει και εκείνος ότι τις φώκιες τις έριξαν στην περιοχή οι οικολόγοι». Την ίδια στιγμή, ενώ είμαστε στο λιμάνι, περνάει ένας άλλος ψαράς και φωνάζει από μακριά: «Θα έρθει η Natura να μας απαγορεύσει το ψάρεμα».

Το σημαντικό είναι ότι όλοι αντιμετωπίζουν πλέον τα θηλαστικά και τις ζημιές που κάνουν στα δίχτυα ως αναπόφευκτες και, παρότι είναι επιφυλακτικοί με τα μέτρα προστασίας, αναγνωρίζουν την αναγκαιότητά τους. Όπως μου είπε ένας άλλος ψαράς, ο Νίκος Πολίτης, τον οποίο συνάντησα αργότερα μόνο του, «φυσικά να προστατεύσουν τη Φορμίκουλα, είμαι υπέρ. Είμαι σίγουρος ότι θα λάβουν και εμάς υπόψη τους, δεν μπορεί να απαγορεύσουν τα πάντα. Τα 400 μέτρα δεν μας κάνουν ζημιά. Για μένα, έτσι κι αλλιώς θα έπρεπε να σταματάει το ψάρεμα ανά διαστήματα για να ανακάμπτει η θάλασσα, αρκεί να υπάρχει κάποιο επίδομα. Και στον τουρισμό θα κάνει καλό. Θα έρχονται όλοι να δουν τις φώκιες. Αν υπάρχει προστασία και οι φώκιες παραμείνουν εδώ, θα είναι κέρδος και σε βάθος χρόνου από το να τις διώξουμε».

kathimerini.gr-Όλγα Χαραμή, Φωτογραφίες: Δημήτρης Τοσίδης