Εορτή του Αγίου Μάρκου και τοπικά δρώμενα…

Αποτελεί περιττή κοινοτοπία να ασχοληθεί κάποιος με την ανάδειξη και  τη σύνδεση ορισμένων χριστιανικών εορτών με τοπικά έθιμα, αφού πάρα πολλοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με την λεγόμενη Λαογραφία και έχουν καταγράψει πάμπολλα εθιμικά δρώμενα και αρκετές από τις χριστιανικές εορτές.

Επίσης είναι αποδεδειγμένο ότι  πολλά έθιμα συνέχισαν διαχρονικά να τηρούνται περνώντας μέσα από τη θρησκευτική οδό ακολουθώντας την πορεία των θρησκειών στο χρόνο. Υπάρχουν όμως και μερικά έθιμα τοπικής συνήθως σημασίας και εμβέλειας, που δεν έχουν καταγραφεί. Ή, και αν έχουν καταγραφεί, δεν έχουν μελετηθεί αρκετά και δεν έχουν προβληθεί ανάλογα μάλιστα με τη  συμβολική τους σημασία.

Ένα από αυτά τα έθιμα, που είναι πολύ λίγο γνωστά, είναι και αυτά των κυμβαλοκρουσιών  κατά την εορτή του Αγίου Μάρκου, που ως γνωστόν έχει οριστεί από την Εκκλησία μας να τελείται στις 25 Απριλίου.

Με αφορμή τη γιορτή αυτή θέλησα να υπενθυμίσω στους αναγνώστες μας ένα έθιμο που διατηρούνταν στο χωριό μας, την Παντάνασσα Αγρινίου, μέχρι και τη δεκαετία τού 1970.

Παραμονή λοιπόν της εορτής του Αγίου Μάρκου και μετά τον εσπερινό όλο το χωριό μας εδονείτο από τους ήχους και τους κροταλισμούς, που προκαλούσαν τα παιδιά χτυπώντας δυνατά  κάθε μεταλλικό αντικείμενο, από ταψιά και καζάνια μέχρι τενεκέδες και κάδους. Τους θορύβους αυτούς συνόδευαν συντονισμένες φωνές από όλους  τους αγυιόπαιδες  της κάθε γειτονιάς, που με “στεντωρία τη φωνή”, ανέπεμπαν  ως ικεσία το μικρό δίστιχο:

«Μάρκο, Μάρκο νάρκωσέ τα

Και Άη Γιώργη σταύρωσέ τα.»

Οι «εν κυμβάλοις αλαλαγμοί», διαρκούσαν μέχρι αργά το σούρουπο και συνεχιζόταν και  ανήμερα του Αγίου Μάρκου, τις ίδιες απογευματινές ώρες.

Το έθιμο αυτό, παγανιστικής μάλλον προέλευσης, στόχευε στο κατευνασμό των ερπετών και εντόμων που ήταν επικίνδυνα για τη ζωή των ανθρώπων της υπαίθρου και των καλλιεργειών τους. Τελευταία μάλιστα είχε συνδεθεί με την απομάκρυνση των φιδιών, που την εποχή αυτή έκαναν συχνά-πυκνά την εμφάνισή τους στα χωράφια και τις αυλές των σπιτιών μετά τη χειμερινή τους νάρκη.

Πανάρχαιος ο φόβος των ανθρώπων απέναντι στα φίδια και όλα τα ερπετά, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση παγανιστικών εθίμων για τον κατευνασμό της όποιας επιθετικότητας είχαν αυτά τα ψυχρόαιμα, με την αναγνώριση παράλληλα της ωφελιμότητάς τους, μιας και ήταν οι κύριοι εξολοθρευτές των τρωκτικών. Ίσως γι’ αυτό θεωρούσαν, ότι σε κάθε σπίτι υπάρχει και ένα φίδι που δεν το σκότωναν ποτέ, ενώ χρησιμοποιούσαν και το φιδοπουκάμισο, το ετήσιο έκδυμα των φιδιών, ως φυλακτό. Παρότι η Εκκλησία μας συνδέει τον όφιν με το διάβολο και το προπατορικό αμάρτημα, το φίδι έγινε σύμβολο της φαρμακευτικής, της σεξουαλικότητας κ.ο.κ.ε. Η ανάγκη λοιπόν της συνύπαρξης με τα ζώα της φύσης, ακόμα και με αυτά που πολλές φορές έρχονταν σε θανάσιμη αντιπαράθεση, επέβαλε την ανάγκη να εξαγνιστούν και να καθιερωθούν και ως σύμβολα ζωής και ίασης.

Για καλύτερη κατανόηση του προκείμενου έθιμου πρέπει να δώσουμε και μερικές ακόμη εξηγήσεις.

• Τι θέλει να πει ο απλός χωρικός με το δίστιχο αυτό? Γιατί παρακαλεί τους Αγίους Μάρκο και Γεώργιο.?
• Άγιε Μάρκο νάρκωσε τα φίδια και τα καλά ερπετά. Προσέξτε! Όχι σκότωσέ τα. Κοίμισέ τα., Να τα ναρκώσεις, γιατί τα θέλουμε ζώντα, όταν χρειαστεί. Είναι ωφέλιμα.
• Άγιε Γεώργιε ” σταύρωσε” τα ερπετά. Δηλαδή ημέρεψέ τα. Μην τα θανατώνεις, γιατί ο άσημος χωρικός αναγνωρίζει την ανάγκη της συνύπαρξης με τα ζώα αυτά που του είναι χρήσιμα για τη ζωή του και πρέπει να συμβιώσει μαζί τους.

Το ρήμα “σταυρώνω” δεν έχει την έννοια της σταυρικής θανάτωσης των ερπετών, αλλά της γήτευσης, της ημέρωσης. Η λέξη σταυρώνω, απαντάται και στην εκκλησιαστική πρακτική για την βασκανία και την ένταση την οποία είχαν τα μωρά, όταν ήταν ανήσυχα και έκλαιγαν ασταμάτητα.

Έτρεχαν λοιπόν οι μανάδες στον παπά για να “σταυρώσει” το μωρό και να απευθύνει και μια σύντομη προσευχή για να συνέλθει το ταλαιπωρημένο νήπιο. Δυστυχώς τα μωρά εκείνου του καιρού ήταν συνεχώς σε ένταση και έκλαιγαν. Ταλαιπωρημένα από ασιτία,(πού οι σημερινές παιδικές τροφές?), αβιταμίνωση, έλλειψη καθαριότητας, έλλειψη συντροφιάς και μητρικής τρυφερότητας ( οι μανάδες ήταν ολημερίς στο χωράφι και οι γιαγιάδες προσπαθούσαν να τα φροντίσουν), μονίμως με “ψωροφύτια¨ στο πρόσωπο και στο κορμάκι τους, φασκιωμένα στο μπισίκι περίμεναν την κατάκοπη μανούλα τους να τα θηλάσει με το κουρασμένο λιγοστό γάλα της. Δεν τους απόμεινε παρά μόνο η Θεία Βοήθεια, μέσω του, αγράμματου συνηθέστατα, λευΐτη του χωριού, που έτρεχε να τα “σταυρώσει” με το σημείο του σταυρού και την απλοϊκή προσευχή του προς τον Ύψιστο ή την Μεγαλόχαρη Πολυσπορίτισσα, αρχόντισσα και προστάτιδα του χωριού μας. Πόσα θαύματα να έκανε κι Αυτή?
Πόσα θαύματα να έκανε κι ο Άγιος Μάρκος κι ο Άγιος Γεώργιος?  «Δος του και κανένα χαμομηλάκι, ή και λίγη σούπα με άχνη αλεύρι από κοντόροκο καλαμποκάκι. Αν δεις ότι δεν κοιμάται, δως του και μια κουταλιτσα τσάι από παπαρούνα. Θα ηρεμήσει το καημένο. Και πρόσεξε: όχι αποσταμένο γάλα. Πρώτα να ξαποστάσεις και μετά να το θηλάσεις».

Με αυτές τις οδηγίες τελείωνε το «σταύρωμα». Με αυτές τις κυμβαλοκρουσίες τελείωνε και η γιορτή του Αγίου Μάρκου, με τα φίδια τους φωλιές τους και τα βλαβερά ζουζούνια στα άγρια ξύλα και χορτάρια.

Πέρα όμως από την αφέλεια και απλοϊκότητα των απλών χωρικών, ας αναλογιστούν σήμερα οι παρα-μορφωμένοι οικολόγοι και περιβαλλοντολόγοι πόση αλήθεια και πόση σοφία κρύβεται πίσω από αυτό το άτεχνο και απλό δίστιχο!

Αγρίνιο 25-4-23                                      Ηλίας Ντζάνης, γεωπόνος.