«Κόπηκαν» τα Χαλκούνια από το Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Λόγω επικινδυνότητας έμειναν εκτός τα Χαλκούνια από την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Unesco
Στο Αγρίνιο αν και τον τελευταίο χρόνο έγινε προσπάθεια για την ένταξη και του εθίμου των Χαλκουνιών στην Πολιτιστική Κληρονομιά της Unesco, λόγω επικινδυνότητας κάτι τέτοιο δεν κατέστη δυνατό.
Η σύνταξη του φακέλου πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία της ΔΡΩ-Κίνησης Πολιτών για την Αιτωλοακαρνανία. Η ΔΡΩ θεωρεί αναγκαία την εγγραφή των Χαλκουνιών στο Εθνικό Ευρετήριο γιατί το συγκεκριμένο έθιμο αποτελεί πλέον διακριτό στοιχείο της τοπικής ταυτότητας του Αγρινίου, έχει αγκαλιαστεί από σύσσωμη την τοπική κοινότητα και τον Δήμο Αγρινίου
Από την πρώτη στιγμή οι άνθρωποι της Κίνησης γνώριζαν τις δυσκολίες της συγκεκριμένης προσπάθειας, λόγω της επικινδυνότητας του εθίμου, όπως και τόνισαν εξ αρχής οι υπεύθυνοι που όρισε η Εθνική Επιστημονική Επιτροπή.
Ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά νοείται το κληροδότημα που έχουν αφήσει οι προγενέστεροι.
Ο φάκελος για την ένταξη των χαλκουνιών στάλθηκε περίπου πριν από ένα χρόνο και μάλιστα συνέπεσε με την τραγωδία στην Καλαμάτα, όπου την άνοιξη του 2019 ένας εικονολήπτης τραυματίστηκε θανάσιμα κατά το έθιμο του σαϊτοπόλεμου.
Οι άνθρωποι από την Κίνηση Πολιτών Δρω απέστειλαν στοιχεία σχετικά με την παρασκευή των χαλκουνιών και την διαδικασία που ακολουθούν οι εμπειροτέχνες αλλά και την μείωση της επικινδυνότητας και των ατυχημάτων με το πέρασμα των χρόνων. Μάλιστα κατά την διάρκεια της διαδικασίας υπήρξε θερμή η επικοινωνία μεταξύ των αρμοδίων .
Η διαδικασία έφτασε στο τελικό στάδιο αλλά, λόγω κυρίως της επικινδυνότητας, το έθιμο της πόλης του Αγρινίου δεν ανταποκρίνεται σε αυτή τη φάση τουλάχιστον στις προδιαγραφές που διέπουν το Εθνικό Ευρετήριο.
Στην Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Unesco εντάχθηκαν πρόσφατα Το ψάρεμα με σταφνοκάρι & το πανηγύρι της Άγιας Αγάθης στο Αιτωλικό. Παράλληλα εντάχθηκαν ακόμη μεταξύ των δεκαέξι στοιχείων και οι Φακές Εγκλουβής και το Πορσάνικο Μαχαίρι Λευκάδας.
Η σχετική ενημέρωση της Κίνησης Πολιτών Δρω αναφέρει:
«Η ΔΡΩ-κίνηση πολιτών για την Αιτ/νία, ενημερώνει πως μετά την υποβολήδελτίου προς εγγραφή του εθίμου με τον τίτλο «Χαλκούνια Αγρινίου» το 2019,προς εξέταση εγγραφής ή μη στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης ΠολιτιστικήςΚληρονομιάς της Ελλάδας, το οποίο λαμβάνοντας υπ΄ όψιν την γνωμοδότησητης Εθνικής Επιστημονικής Επιτροπής για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά(κατά τη συνεδρίαση της 3ης Ιουλίου 2020), αποφάνθηκε τα εξής:
«Η πρόταση εγγραφής του εν λόγω στοιχείου απορρίπτεται λόγωεπικινδυνότητας κατά την επιτέλεση του εθίμου διότι δεν συνάδει με το πνεύματου άρθρου 2, παρ. 1 της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης ΠολιτιστικήςΚληρονομιάς (UNESCO 2003), στο οποίο ορίζεται η έννοια της άυληςπολιτιστικής κληρονομιάς, όπως γίνεται αντιληπτή στη Σύμβαση».
Η ΔΡΩ – Κίνηση Πολιτών για την Αιτωλοακαρνανία ευχαριστεί το Δήμο Αγρινίου, τους εμπειροτέχνες/φορείς του εθίμου καθώς και συμπολίτες που στάθηκαναρωγοί στη συγκεκριμένη προσπάθεια».
Τα χαλκούνια και η ιστορία τους
Τα χαλκούνια είναι αυτοσχέδιες εκρηκτικές κατασκευές που αποτελούνται από έναν μεγάλο κύλινδρο γεμάτο με ένα μείγμα μπαρουτιού και ένα φυτίλι στο άκρο. Η ιστορία τους χάνεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας όταν οι Αγρινιώτες τα άναβαν κατά την περιφορά του Επιταφίου για να απομακρύνουν τους αλλόθρησκους.
Συνέχισαν όμως να τα κατασκευάζουν και μετά την απελευθέρωση της χώρας, στα πλαίσια τώρα ενός “πολέμου” που λάμβανε χώρα ανάμεσα σε δύο κυρίως ομάδες. Τη μια ομάδα αποτελούσαν οι ενορίες Αγίου Χριστοφόρου, Αγίας Τριάδας και Αγίου Γεωργίου και την άλλη οι ενορίες Αγίου Δημητρίου και Παναγίας. Οι επιτάφιοι από όλα τα σημεία της πόλης συναντώνταν στο κέντρο της και εκεί άρχιζε ο χαλκουνοπόλεμος.
Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας τα χαλκούνια απαγορεύτηκαν με αφορμή την ασφάλεια των πολιτών, όμως άρχισαν να ξαναεμφανίζονται στις αρχές της δεκαετίας του ’90, πιο οργανωμένα αυτή τη φορά και με τη στήριξη του δήμου
Ο λόγος της καθιέρωσης του χαλκουνοπόλεμου, που δεν αναφέρουν οι επίσημες εκδοχές ήταν η σύγκρουση των «γηγενών» με τους Σουλιώτες και τους υπόλοιπους «ξένους» της πόλης. Από τη μία δηλαδή ήταν οι πιο παλιοί ντόπιοι και από την άλλη ήταν οι Σουλιώτες, ευρύτερα οι Ηπειρώτες και οι Ξηρομερίτες. Το φυσικό μάλιστα σύνορο μεταξύ τους λεγόταν ότι ήταν ο ποταμός «Κατρουλής» που διέρρεε όλη την πόλη κάτι που σχηματικά αργότερα αποδόθηκε και με την ίδια την οδό Παπαστράτου.
Τα 16 στοιχεία που εγγράφονται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας
Η Εθνική Επιστημονική Επιτροπή κατά τη συνεδρίασή της, που πραγματοποιήθηκε στις 3/7/2020 εισηγήθηκε την εγγραφή των δεκαέξι στοιχείων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα στοιχεία που εγγράφονται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας είναι τα εξής:
1. Γενίτσαροι και Μπούλες: Ευετηρικό Αποκριάτικο έθιμο το οποίο επιτελείται στην πόλη της Νάουσας, από άνδρες τελεστές, ένας από τους οποίους υποδύεται και τη γυναικεία μορφή (νύφη-μπούλα). Κύρια χαρακτηριστικά του εθίμου είναι η μεταμφίεση, η μεταμόρφωση με μάσκα και οι κυκλικοί χοροί στην πόλη υπό τους ήχους του ζουρνά και του νταουλιού.
2. Λαϊκή Κιθάρα: Η λαϊκή κιθάρα είναι η ακουστική κιθάρα που πρωταγωνίστησε στον χώρο του αστικού λαϊκού τραγουδιού από τις αρχές του 20ού αιώνα. Η παρουσία της υπήρξε καταλυτική για τη διαμόρφωση και εξέλιξη αυτού που σήμερα ονομάζουμε ρεμπέτικο και λαϊκό τραγούδι.
3. Μεσοσπορίτισσα (Ελευσίνα): Την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, την 20ή Νοεμβρίου, ψάλλεται ο πανηγυρικός Εσπερινός στο εκκλησάκι της Παναγίτσας, επάνω στον λόφο, εντός του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας. Πρόκειται για τελετουργία που πραγματοποιείται στον ίδιο ακριβώς χώρο όπου τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Μετά τη λειτουργία, οι προσκυνητές μοιράζονται τον ημίγλυκο άρτο και γεύονται το πολυσπόρι, την προσφορά πανσπερμίας προς την Παναγία.
4. Πρακτικές Διαχείρισης του Νερού στο Οροπέδιο Λασιθίου Κρήτης. Η τεχνογνωσία των αντλητικών ανεμόμυλων:
Οι αντλητικοί ανεμόμυλοι στο Οροπέδιο Λασιθίου Κρήτης αποτέλεσαν μια τεχνική καινοτομία την εποχή που κατασκευάστηκαν, η οποία επέτρεπε τη χρηστή και λελογισμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων της περιοχής. Σήμερα, η γνώση της συντήρησής τους και η μνήμη που συνδέεται με αυτούς αποτελούν σημαντικά στοιχεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, άρρηκτα συνυφασμένα με το πολιτιστικό τοπίο του οροπεδίου.
5. Φακές Εγκλουβής Λευκάδας: Σε υψόμετρο 730 μέτρων βρίσκεται το πιο ορεινό χωριό της Λευκάδας, η Εγκλουβή. Εκατό μέτρα ψηλότερα, στο γραφικό οροπέδιο του Αγίου Δονάτου (Βουνί Λευκάδας) καλλιεργούνται οι φημισμένες φακές Εγκλουβής. Η γνώση της καλλιέργειάς της φακής και της αξιοποίησής της ως τροφής, καθορίζει τη συλλογική μνήμη και την ταυτότητα των Εγκλουβησιάνων, ενώ συνδέεται άρρηκτα και με τη διαφύλαξη του αγροτικού πολιτιστικού τοπίου της περιοχής.
6. Πορσάνικο Μαχαίρι Λευκάδας: Ιδιαίτερη τεχνοτροπία μαχαιροποιίας που αναπτύχθηκε από τους Ενετούς 1684-1789, στο νησί της Λευκάδας. Σήμερα, η τεχνογνωσία κατασκευής πορσάνικου μαχαιριού αναβιώνει στη Λευκάδα, καθιστώντας την τέχνη παράδειγμα για τη σημασία των παραδοσιακών επαγγελμάτων ως στοιχείου συλλογικής μνήμης και ταυτότητας, αλλά και ως παράγοντα που συμβάλλει στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη.
7. Αργκουτσάρια (Κλεισούρα Καστοριάς): Το δρώμενο των αργκουτσιαριών αποτελεί ένα ευετηριακό έθιμο, που επιτελείται στην Κλεισούρα Καστοριάς, την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Ανήκει στις λαϊκές τελετουργίες του Δωδεκαημέρου με διαβατήριο χαρακτήρα. Ο αγερμικός θίασος των μεταμφιεσμένων αποτελείται αποκλειστικά από άνδρες, οι οποίοι με θηριόμορφες προσωπίδες περιφέρονται χορεύοντας στους κεντρικούς δρόμους και τις πλατείες του οικισμού για να καταλήξει σε παλλαϊκό χορό στο μεσοχώρι.
8. Το Πανηγύρι της Αγίας Αγάθης, στο Αιτωλικό: Πανηγύρι που συνδέεται με τη μνήμη της απελευθέρωσης του Αιτωλικού. Διαρκεί πέντε ημέρες με ολονύχτια γλέντια και καθημερινές εκδηλώσεις αναπαραστατικού χαρακτήρα της επανάστασης του 1821. Στις 23 Αυγούστου αρματωμένοι και καβαλαραίοι παρελαύνουν σε Αιτωλικό και Σταμνά, καταλήγοντας σε ολονύκτιο γλέντι με συνοδεία Ρομά οργανοπαιχτών.
9. Τυροκομία Λήμνου (Μελίχλωρο/Μελίπαστο): Το μελίχλωρο/μελίπαστο είναι παραδοσιακό τυρί της Λήμνου που παρασκευάζεται από αιγοπρόβειο γάλα. Η τεχνογνωσία της παρασκευής του αλλά και της αξιοποίησης του ως τροφίμου αλλά και ως μέσου συναλλαγών στο πλαίσιο παλιότερα της ανταλλακτικής οικονομίας είναι συνδεδεμένη με τη συλλογική ταυτότητα και τη μνήμη των τοπικών αγροτοκτηνοτροφικών κοινοτήτων, και ιδιαίτερα των κεχαγιάδων (αγροτοκτηνοτρόφων), της Λήμνου, τόπου με ιδιαίτερα πλούσια αγροδιατροφική παράδοση, από την αρχαιότητα.
10. Ψάρεμα με σταφνοκάρι, στο Αιτωλικό: Τεχνική ψαρέματος κατά την οποία χρησιμοποιείται παραδοσιακό είδος βάρκας (πριάρι), που πλέει στα ρηχά εξοπιλισμένο με μια κατασκευή σαν ομπρέλα που φέρει δίχτυ στο κατώτερο μέρος της, ώστε να γίνεται η αλίευση. Η συγκεκριμένη τεχνογνωσία ψαρέματος, που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, σήμερα μπορεί να διαφυλαχθεί ως παράγοντας βιώσιμης διαχείρισης του ευαίσθητου οικοσυστήματος της λιμνοθάλασσας, αλλά και ως στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που συνδέεται άμεσα με την πλούσια αλιευτική παράδοση της περιοχής.
11. Η αγχιαλίτικη παράδοση καλλιέργειας του αμπελιού από την Αγχίαλο ανατολικής Ρωμυλίας στη Νέα Αγχίαλο Μαγνησίας. Ο Οινοποιητικός Αγροτικός Συνεταιρισμός Νέας Αγχιάλου,“H ΔΗΜΗΤΡΑ»: Οινοπαραγωγική και αμπελοκαλλιεργητική παράδοση που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Αγχίαλο Ανατολικής Ρωμυλίας κατά την εγκατάστασή τους στη Νέα Αγχίαλο Μαγνησίας.
12. Κύκλες: Οι Κύκλες, ο παραδοσιακός κυκλικός χορός των χωριών Βαπτιστής και Χουλιαράδες του νομού Ιωαννίνων, πραγματοποιείται την τελευταία μέρα των πανηγυριών (29 Αυγούστου για τον Βαπτιστή και 8 Σεπτεμβρίου για τους Χουλιαράδες) στο χοροστάσι των κοινοτήτων. Ο χορός χορεύεται και τραγουδιέται χωρίς τη συνοδεία οργάνων, με τους άνδρες να ξεκινούν το τραγούδι και τις γυναίκες να το επαναλαμβάνουν.
13. Η καλλιέργεια και επεξεργασία των ανατολικών καπνών (Μακεδονία, Θράκη): Η καλλιέργεια του καπνού στη Μακεδονία και τη Θράκη διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτισμική συγκρότηση της περιοχής, όσο και στην οικονομία της. Η καπνοκαλλιέργεια συνδέεται άμεσα με τη διαμόρφωση του αγροτικού αλλά και του αστικού τοπίου των περιοχών, όπου άνθησε. Σήμερα η κοινότητα των φορέων καταβάλει προσπάθειες για την ανάδειξη της συλλογικής μνήμης που συνδέεται με την καπνοκαλλιέργεια, αλλά και με την ανάδειξη των εναλλακτικών χρήσεων του καπνού (γαστρονομία, κοσμητολογία κτλ.).
14. Ολυμπίτικο Γλέντι (Κάρπαθος): Πρόκειται για μια τελετουργική επιτέλεση κοινοτικού γλεντιού με αφηγηματικά (της τάβλας, συρματικά) και αυτοσχέδια διαλογικά τραγούδια (μαντινάδες), χορό με τραγούδι ή μόνο με συνοδεία οργάνων (λυροτσάμπουνα), που συνιστά τη διαχρονική έκφραση της κοινοτικής ζωής των απανταχού Ολυμπιτών.
15. «Μεταφέροντας τον Άη Γιώργη τα Άνω στα Κάτω Δολιανά Αρκαδίας και αντίστροφα»: Τα Άνω Δολιανά αποτελούν θερινή κατοικία και τα Κάτω χειμερινή της κοινότητας των Δολιανών Αρκαδίας. Στην ετήσια μετακίνησή τους σημαντικό συμβολικό ρόλο για τη μνήμη και τη συνοχή της κοινότητας έχει η μεταφορά της εικόνας του Αηγιώργη, η οποία γίνεται με τρόπο εορταστικό και τελετουργικό, αποτελώντας την πιο σημαντική ετήσια συνάντηση των Δολιανιτών.
16. Κεραμική Παράδοση της οικογένειας Κουρτζή: Η Κεραμική Κουρτζή ιδρύθηκε από τον Παναγιώτη Κουρτζή στην Αγιάσο της Λέσβου, στην Ελλάδα – σύμφωνα με καταγεγραμμένα στοιχεία – το 1820. Ξεκίνησε σαν οικοτεχνία και εξελίχθηκε τον 20ό αιώνα στη φημισμένη βιοτεχνία. Εδώ και 200 περίπου χρόνια οι έξι γενιές Κουρτζήδων έδωσαν περισσότερους από σαράντα τεχνίτες και μαστόρους στην τέχνη της κεραμικής, της αγγειοπλαστικής, της κατασκευής και διακόσμησης αγγείων. Σήμερα, οι σύγχρονοι εκπρόσωποι της οικογενειακής παράδοσης προσπαθούν να μπολιάσουν την τεχνογνωσία της κεραμικής με τη σύγχρονη τέχνη.
Η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ξεκινά κάθε Ιανουάριο, σύμφωνα με ορισμένο χρονοδιάγραμμα, την ετήσια διαδικασία, με τη δημόσια πρόσκληση την οποία απευθύνει για τον εμπλουτισμό του Εθνικού Ευρετηρίου. Τα Δελτία, η εγγραφή των οποίων ανακοινώνεται σήμερα, υποβλήθηκαν το 2019. Έτυχαν συστηματικής επεξεργασίας από τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, την Εθνική Επιστημονική Επιτροπή για την Εφαρμογή στην Ελλάδα της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO 2003) και, φυσικά, τις ίδιες τις κοινότητες φορέων.
