Αγρίνιο-παρουσίαση του βιβλίου «Οι αγρότες στην ελληνική ιστορία»: Η εισήγηση του Ηλία Ντζάνη

Ο Ηλίας Ντζάνης Γεωπόνος, πρώην Προϊστάμενος του Καπνικού Σταθμού Έρευνας Αγρινίου, ήταν εκ των εισηγητών στην παρουσίαση του βιβλίου του συντοπίτη μας, ιστορικού, Δημήτρη Παναγιωτόπουλου με τίτλο «Οι αγρότες στην ελληνική ιστορία – Από την Επανάσταση στην παγκοσμιοποίηση».

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στην κατάμεστη αίθουσα συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου , στο παλιό κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος, στις 22 Μαρτίου.

Το agriniopress, δημοσιεύει ολόκληρη την ομιλία του κ. Ηλία Ντζάνη, που παρουσίασε ιδιαίτερο ενδιαφέρον:

«Φίλοι Αγρότες, Αξιότιμε κ. Πρόεδρε Αρεοπαγίτα, Αξιότιμη Δημοτική Αρχή, Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, Κύριε καθηγητά, καλησπέρα σας.

Κατ΄ αρχήν θέλω να ευχαριστήσω τους διοργανωτές της εκδήλωσης αυτής, για την τιμή να προλογίσω τη πρώτη παρουσίαση του βιβλίου του καθ. Δημήτρη Παναγιωτόπουλου. Ο εκδοτικός οίκος Πατάκη, η Ιστορική Αρχαιολογική Εταιρεία Δ.Ε. και ο Σύνδεσμος Γεωπόνων του Νομού μας δίνουν ένα προς μίμηση παράδειγμα Πολιτιστικής εκδήλωσης. Εκ μέρους μου τους συγχαίρω και τους εύχομαι πολλές ανάλογες εκδηλώσεις και στο μέλλον.

Για σας αγαπητοί φίλοι του βιβλίου που τιμάτε απόψε την εκδήλωση αυτή σας ευχαριστώ διπλά για το ενδιαφέρον για το εκδοτικό αυτό γεγονός και παρακαλώ την ανοχή και υπομονή σας για όσα προσωπικά θα σας παρουσιάσω και ζητώ προκαταβολικά τη συγγνώμη σας για ό,τι δεν ταιριάζει με τις απόψεις σας.

Πριν από όλα πρέπει να σας γνωρίσω πως δεν είμαι ο κατ εξοχήν ειδικός,ιστορικός η ιστοριοδίφης, για να σας παρουσιάσω και αναλύσω μέσα από αυτήν την ιδιότητα το βιβλίο του κ. Παναγιωτόπουλου. Οι όποιες απόψεις και ερωτήματα κατατίθενται σήμερα θέλω να γνωρίζετε ότι διαμορφώθηκαν μελετώντας το βιβλίο του Παναγιωτόπουλου «Οι Αγρότες» μέσα από την οπτική του γεωπόνου και κυρίως μέσα από την προσωπική βιωματική μου σχέση με τους αγρότες ως παιδί αγροτών, αγρότης ο ίδιος και καλλιεργητής, ακόμη και μετά την ένταξή μου στον χώρο της
αγροτικής έρευνας.

Παράλληλα πρέπει να σας εξομολογηθώ πως έχω μια αιρετική σχέση με τους ιστορικούς, που δεν είναι της ώρας να την αναλύσω. Και αυτήν ακριβώς τη σχέση δεν την άφησα στην άκρη διαβάζοντας το βιβλίο του κ. Παναγιωτόπουλου και δεν θα την αγνοήσω και σήμερα για λόγους καθωσπρεπισμού. Κι αυτό νομίζω έχει τη σημασία του για την «επίγευση» αυτής της παρουσίασης.
Θεωρώ λοιπόν αξιωματική προϋπόθεση για όποιον απευθύνεται στο κοινό – και ειδικά για τον ιστορικό – να είναι ειλικρινής και έντιμος όχι μόνο σε σχέση με το σκοπό αλλά και με το πρίσμα, (ιδεολογικό, θρησκευτικό, πολιτικό) μέσα από το οποίο βλέπει τα ιστορικά γεγονότα. Η κάλυψη πίσω από δήθεν επιστημονικές αρχές τις περισσότερες φορές -χωρίς να ετάζω νεφρούς και καρδίας – εκτός από επιστημονισμός, είναι βαθύτατη υποκρισία, γιατί στα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, ή δρώμενα, δεν υπάρχει η δυνατότητα ακριβούς επανάληψης των ίδιων συνθηκών και τέλος του ελέγχου των ίδιων αποτελεσμάτων. ¨ Ό γέγονε, γέγονε¨.

Είμαι ακόμα της αρχής πως στην ιστορία ο αυστηρός ντετερμινισμός αντικαθίσταται από την αρχή της αβεβαιότητας και τα χαοτικά συστήματα.
Αυτήν την μικρή εισαγωγή για να γνωρίζετε, ποιός και πώς σας απευθύνεται για να σας κάνει κοινωνούς στο διάλογο με το ιστορικό υποκείμενο που λέγεται αγρότης και στο συγγραφικό πόνημα του κ. Παναγιωτόπουλου.
Ο Δημήτρης Παναγιωτόπουλος είναι γνωστός σε πάρα πολλούς και δεν θα κομίσω τίποτε περισσότερο στις γνώσεις σας, γιατί το βιογραφικό του, που έχετε στα χέρια σας, είναι πλήρως ενημερωτικό για την επιστημονική του διαδρομή. Εγώ θα προσθέσω μόνο ότι γεννήθηκε στη Καμαρούλα του Αγρινίου.

Αυτό δηλαδή που λείπει από το curriculum vitae, που, ίσως, να λέει κάτι για όλη τη δική του πορεία,
αλλά κυρίως να υποκρύπτει περισσότερα και για το περιεχόμενο του βιβλίου του.
Ακόμα κι αν ξεχάστηκε αυτή η λεπτομέρεια προδιαθέτει σε μια ερμηνεία για την ιστορική προσλαμβάνουσα του αγροτικού χώρου και των αγροτών από τους εκφραστές του αστικού χώρου.
Εδώ όμως υποθέτω, πως υποκρύπτεται κάτι άλλο. Ο συγγραφέας κυριολεκτικά παλεύει να καταστήσει τον αγρότη δρών ιστορικό υποκείμενο, τουλάχιστον για το χώρο της δράσης του. Κι αυτή η εισαγωγική αντίφαση δείχνει τη διαχρονική αντιμετώπιση των αγροτών από τους εξωταξικούς της αγροτιάς συγγραφείς και ερευνητές. Με λίγα λόγια οι περισσότεροι είδαν τον χώρο και όχι το δρών
υποκείμενο. Και όταν ασχολήθηκαν με το δρόν υποκείμενο το είδαν ρομαντικά ή, αν θέλετε, με έναν λυρικό τόνο ή και υποτιμητικά, και όχι ως βασικό παράγοντα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής εξέλιξης του ανθρώπινου είδους και ως κυρίαρχο αίτιο ιστορικών εξελίξεων. Μπορεί να κάνω λάθος ως προς αυτή διαπίστωση.

Αλλά, Αν διατρέξουμε τα γραφόμενα από το έπος του Γκιλγκαμές, τον Όμηρο, τον Ησίοδο, (παραθέτω επιλεκτικά ορισμένες περικοπές από την Αγία Γραφή, τον Ησίοδο, και το έπος Γκιλγκαμές στο τέλος) τους Έλληνες κλασσικούς μέχρι και τους σύγχρονους μεγάλους συγγραφείς και κοινωνικούς επαναστάτες θα διαπιστώσουμε, ότι λίγοι προσεγγίζουν την γεωργία με ρεαλιστικό τρόπο και τοποθετούν τον αγρότη αντικειμενικά στο ύψος της προσφοράς του στην εξέλιξη της κοινωνίας.

Μοιραία λοιπόν ανακύπτει και, το ερώτημα:
1. Μήπως πρέπει να ξαναδιαβάσουμε την Ιστορία της Πείνας? Ή την Πείνα στην Ιστορία? (Βλ. Λουσίλ Νιούμαν)
2. Ποιά θα ήταν η εξέλιξη του πολιτισμού και του ανθρώπινου είδους χωρίς γεωργία και συνακόλουθα χωρίς αγρότες;
Η λέξη γεωργία δεν μπορεί, ως περιληπτική έννοια, ή λέξη, να αφήνει απ΄ έξω ή να αγνοεί την εποποιία του δρώντος υποκειμένου, του αγρότη, στη πορεία της εξέλιξης της ανθρώπινης οικονομίας και κοινωνίας. Η καταγραφή συνεπώς της ιστορίας της γεωργίας, χωρίς την παράλληλη αναφορά, εικόνα και περιγραφή του κυρίως υποκειμένου της γεωργικής δράσης, είναι μια ανάπηρη ιστορική έρευνα και
δυστυχώς αυτή η διαπίστωση είναι κυρίαρχο στοιχείο σε πολλές ιστορικές αναφορές για τη γεωργία. Λες και η γεωργία και ο αγροτικός χώρος λειτουργεί και παράγει έργο, προϊόντα και πολιτισμό με θαυματουργό τρόπο χωρίς δρώντα υποκείμενα, από αόρατες δυνάμεις.

Ο Δημήτρης Παναγιωτόπουλος αυτήν την έλλειψη φρονώ, ότι προσπαθεί να καλύψει και παράλληλα να άρει τη λογική και φυσική αντινομία, δηλαδή, ανάμεσα στο έργο και σε έναν άφαντο δημιουργό. Και πιστέψτε με ότι το πετυχαίνει σε πολύ μεγάλο βαθμό. Θα έλεγα τον καλύτερο μέχρι τώρα από όσο τουλάχιστον εγώ γνωρίζω.

Για να εκτιμήσουμε τη προσπάθεια αυτή του συγγραφέα και να τοποθετήσουμε το εγχείρημα του Δημήτρη Παναγιωτόπουλου στις πραγματικά ιστορικές του διαστάσεις έφερα τα παραπάνω στη μνήμη σας και σε συνδυασμό με όσα θα ακουστούν σήμερα ίσως μας βοηθήσουν να καθαρίσουμε τον ιστορικό ορίζοντα από επίπλαστα καθιερωμένες αντιλήψεις.

Πρώτος ίσως ο Ξενοφών φαίνεται να συλλαμβάνει το μέγεθος της αξίας και της προσφοράς της γεωργίας και των αγροτών. Περισσότερο όμως οι Ρωμαίοι συγγραφείς έδωσαν την πρέπουσα αξία στο χώρο και τον άνθρωπο της γεωργίας.
Στους Αλεξανδρινούς χρόνους λίγες αναφορές έχουμε που να επικεντρώνονται στο γεωργικό χώρο. Ο Θεόκριτος μάλλον εκπροσωπεί την εποχή αυτή με τα Ειδύλλια, Επίλλυα, Έπαινους κ.α. Κατ΄ αυτήν την περίοδο φαίνεται, ότι πρυτανεύουν οι φιλοσοφικές, φιλολογικές και ηρωικές αναφορές και όχι ο ανθρώπινος κάματος και η προσφορά στην κοινωνία από τον αγρότη.
Στους μετέπειτα χρόνους ακόμα και τα χριστιανικά κείμενα περιορίζονται στους συμβολισμούς της Γέννησης του Χριστού, όπου πάλι ταπεινοί είναι οι ποιμένες, που αγραυλούντες και φυλάσσοντες φυλακάς προσκυνούν τον Σωτήρα του κόσμου.
Μικρές αναφορές βρίσκουμε στις παραβολές του σπορέως και στις παρομοιώσεις της ψυχικής αναγέννησης και περιθωριακά θα έλεγα στην εκκλησιαστική υμνολογία.
Όπως προαναφέραμε κατά τους χρόνους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, πριν και μετά το Χριστό, διακρίνουμε αναφορές όχι μόνο στον αγρότη αλλά και στον αγροτικό χώρο από σπουδαίους συγγραφείς. Βιργίλιος, Κουλουμέλας, Βάρων, Λουκρήτιος, κ.α. φιλοτεχνούν, εκτός από μια ειδυλλιακή εικόνα της φύσης και του αγροτικού βίου, και μια στιβαρή καταγραφή της αξίας και προσφοράς του αγρότη στη ζωή και τη κοινωνία.

Ερχόμενοι στο δικό μας (?) Βυζάντιο, εκτός του Κασσιανού Βάσσου, του Φτωχοπρόδρομου, της Μακεδονικής δυναστείας και δύο ή τριών ακόμη αυτοκρατόρων, δεν φαίνεται τόσο οι γραμματιζούμενοι και ιστορικοί, όσο και οι αυτοκράτορες να έδωσαν συνολικά και με συνέχεια την ανάλογη με τη χιλιόχρονη ιστορική περίοδο της αυτοκρατορίας σημασία. Και τούτο, παρότι οι Βυζαντινοί, όπως και οι Αθηναίοι παληότερα πλήρωσαν βαρύτατα την παράλειψη αυτή, δηλαδή της κυρίαρχης σημασίας που έχει η επάρκεια των αγαθών της αγροτικής παραγωγής για τη σταθερότητα και συνέχεια των κοινωνιών και της κάθε κρατικής υπόστασης.

Δεν αναφέρω τις σύγχρονες μεγάλες δυνάμεις για το πόση σημασία δίνουν στην γεωργία θεωρώντας την στρατηγικό όπλο. Υπενθυμίζω πως βάθρο και αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν οι γεωργικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη, που έβαλαν στο παιχνίδι της δημόσια ζωής και των δημοκρατικών θεσμών και τους περίοικους αγρότες της Αττικής γης. (και ο Πεισίστρατος έκαμε το
ίδιο από άλλη βέβαια σκοπιά και με άλλους στόχους).
Παρόμοια, και στη ρωμαϊκή επέκταση και δύναμη έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι μεταρρυθμίσεις των αδελφών Γράκχων, που βέβαια πλήρωσαν γιαυτό και δεν είχαν και καλό τέλος.. Η εποχή του Κινγκινάτου είχε περάσει ανεπιστρεπτί.

Στα μετέπειτα χρόνια της φεουδαρχίας ο αγρότης έχει κεντρικό ρόλο είτε ως ιδιοκτήτης και τιτλούχος, είτε ως εξαθλιωμένος δούλος-εργάτης γης, όπως παρουσιάζεται στα περισσότερα κείμενα. Δεν λείπουν βέβαια και οι εξεγέρσεις στον αγροτικό χώρο με σημαντικό αντίκτυπο στις κοινωνικές αλλαγές, αφού αυτή η πολυπληθής ανθρώπινη μάζα τροφοδοτεί τις νεοανερχόμενες τάξεις. Παρίας των τοπικών αρχόντων και αστείρευτη πηγή στράτευσης, για την απόκρουση των εχθρικών επιδρομών σε πρώτη φάση ο γεωργός και κτηνοτρόφος. Μόνη διέξοδος για τον αγρότη, ή η στράτευση, ή η δούλευση στα κτήματα των φεουδαρχών και τιτλούχων καθώς και στα μοναστηριακά κτήματα. Θυμίζω πάλι, πως ούτε η ανατολική εκκλησία ανεβάζει τον γεωργό στο βάθρο που αξίζει. Σημειώστε πως και
στις δικές μας μοναστηριακές ιδιοκτησίες γης, ως κεντρικό πρόσωπο σπάνια αναφέρεται ο αγρότης. Κυρίαρχη θέση κατέχει ο ηγούμενος ή ο μετοχίτης μοναχός, ως καλλιεργητής ή επιβλέπων συνήθως το μοναστηριακό μετόχι. Μόνο οι δωρητές μνημονεύονται.

Θα ήταν πολύ σημαντικό όμως στο σημείο αυτό να γνωρίζουμε πως η σημερινή δομή της ελληνικής γεωργίας και γενικά αγροτικός παραγωγικός τομέας έχει τις ρίζες του και ουσιαστικά διαμορφώθηκε στις συνθήκες της υστεροβυζαντινής και της Οθωμανικής Σκλαβιάς, Στους χρόνος αυτούς λοιπόν συντελέστηκε μια Κοινωνική Μορφογένεση με χαρακτηριστικά που διαπερνούν ακόμα και
σήμερα τον αγροτικό χώρο και ταλανίζουν την αγροτική μας κοινωνία.
{Η Αγγελική Λαίου – Θωμαδάκη καταγράφει σε ένα πολύ σημαντικό ιστορικό πόνημα (Η
Αγροτική Κοινωνία στην Ύστερη Βυζαντινή Εποχή, ΜΙΕΤ,2001) την κατάσταση των αγροτών
και του αγροτικού χώρου κατά τη ύστερη βυζαντινή περίοδο στη Μακεδονία. Νομίζω όμως ότι
αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό και τον υπόλοιπο ελληνικό χώρο. Αξίζει να διαβαστεί από
κάποιον που ενδιαφέρεται. Ίσως είναι η μοναδική ιστορικός, που ηθελημένα ή αθέλητα, αλλά
νομίζω πως το κάνει συνειδητά, βάζει στη κεντρική σκηνή τον αγρότη και την πορεία του
στους χρόνους που αναφέρεται.
Επίσης ξεχώρισα την πολύ περιεκτική μονογραφία του Ν. Οικονομίδη για τους «Βυζαντινούς
Δουλοπάροικους».}
Βέβαια ο Παναγιωτόπουλος αναφέρεται μόνο στην μετά το 21 περίοδο μέχρι το σήμερα. Φρονώ όμως, πως το Βυζάντιο και η Οθωμανική Σκλαβιά (και όχι κατοχή), κατατρύχουν ακόμα και σήμερα τον Έλληνα αγρότη. Από το Πτωχοπρόδρομο μέχρι την Ελληνική Νομαρχία ο αγρότης της ελληνικής χερσονήσου φαίνεται να έχει αλλάξει ελάχιστα. Οι μετέπειτα, εξ ανάγκης και όχι εκ πεποιθήσεως, μεταρρυθμίσεις έχουν ως υπόβαθρο και πρώτη ύλη ανάπλασης την κατάσταση και τις συνθήκες της περιόδου εκείνης.

Παράλληλα είναι ενδιαφέρον να δούμε για λίγο ποιά εικόνα φιλοτεχνήθηκε για τον αγρότη, όχι αβάσιμα πολλές φορές, από τις κυρίαρχες τάξεις, ή κάστες μηδέ του ιερατείου εξαιρουμένου, από τότε μέχρι σήμερα:
1. Πλεονάζει η καλλιέργεια του κοινωνικού φθόνου για τη κατοχή περιουσίας (από ποιο σημείο αλήθεια αρχίζει ο πλούτος και η ταξική διαφοροποίηση?),
2. Κυριαρχεί η περιφρονητική στάση των λεγόμενων νεοαστικών μορφωμάτων απέναντι στα δρώντα στοιχεία της υπαίθρου (υπήρξε ποτέ πράγματι αστική τάξη στην Ελλάδα?),
3. Καλλιεργείται το αίσθημα του αγρότη ως κοινωνικό βάρος,
4. Περισσεύει η υποκριτική κολακεία όλων των ηγεσιών για μονοπώληση του ηρωισμού και πατριωτισμού από τα επαρχιακά στρώματα. Αυτό όμως στις δύσκολες στιγμές, γιατί μετά τις κρίσεις όλοι οι επικολυρισμοί ξεχνιούνται.
5. Εισάγεται, ως θεματολογία, η θυματοποίηση και ο εκμαρτυρισμός των αγροτών από μερίδα του κόσμου των γραμμάτων και των τεχνών αλλά και από μεγάλο μέρος των λεγόμενων κοινωνικών επιστημόνων.

Όλη αυτή η εν πολλοίς αντιφατική και υποκριτική περιρρέουσα ψυχολογική φόρτιση, που εντελώς συνοπτικά αναφέρω παραπάνω, χρονολογικά διαπερνά για σχεδόν τρείς αιώνες, δηλαδή από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα, τον αγροτικό κόσμο και διαποτίζει το θυμικό και νοητικό του αγρότη άλλοτε με οργή και άλλοτε με προσωρινή αισιοδοξία και ενθουσιασμό. Σταθερά όμως με απογοήτευση, που τον
οδηγεί στη βίαιη έξοδο και τη φυγή όχι μόνο από το επάγγελμα αλλά και από την ύπαιθρο. Πολλές φορές μάλιστα οδηγείται και στην τελική φυγή, όταν τα αδιέξοδα, οικονομικά, κοινωνικά και υπαρξιακά καταλήγουν σε ψυχοδράματα. (Παραπέμπω σε σχετική μελέτη της Ακαδημίας Αθηνών υπό τον Νίκο Καμπέρη- «Αδιέξοδα και απελπισία στην Ελληνική Ύπαιθρο: Οι αυτοκτονίες των αγροτών» Αθήνα 2016).
Επανερχόμενος και ανατέμνοντας όλα τα παραπάνω διαπιστώνουμε, πως αυτή η κυρίαρχη κοσμοαντίληψη για τον γεωργό έχει τις συνέπειες της και στον ψυχισμό και στις επιλογές των κατοίκων της υπαίθρου αγροτών, πέρα από την οικονομική καθήλωση και επιχειρηματική απαξία και απραξία. Ο αγρότης αισθάνεται αντικείμενο παντοειδούς εκμετάλλευσης και όχι μόνο πολιτικά. Κοινωνικοί χαρακτηρισμοί σχεδόν περιθωρίου: Ο χωριάτης, ο αμόρφωτος, ο αγροίκος, ο συντηρητικός και στενόμυαλος, αυτός που δεν μπορεί να προκόψει πουθενά αλλού.
Ακόμα και μέσα στον ίδιο του τον χώρο η ανάγκη και όχι η κλίση και το μεράκι καθορίζει την επιλογή: Το παιδί που δεν παίρνει τα γράμματα και τις τέχνες μένει στα χωράφια, ή ο μεγάλος αδελφός που θα πρέπει να παντρέψει τις αδελφές και να φροντίσει τους γέρους γονείς.
Δεν θέλω να συνεχίσω και με την πολιτισμική περιφρόνηση του αγροτικού κόσμου, όπου ο αγρότης ταυτίζεται με το σκυλάδικο. (Θέλω να ζητήσω δημόσια συγγνώμην από τους ανθρώπους που υποχρεωτικά για λόγους επιβίωσης υπηρέτησαν αυτόν τον χώρο της διασκέδασης.

Ο εθισμός του ελληνικού λαού με τους αμανέδες και τις ανατολίτικες κλοπιμαίες μελωδίες που εισήγαγαν και παρουσίασαν ως ελληνική μουσική κάποιοι στους οποίους ο μακαρίτης μεγάλος Τσιτσάνης είχε κόψει τη καλημέρα για 12 χρόνια, είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα).
Απλά σημειώνω πως τον εκβαρβαρισμό της ελληνικής κοινωνίας τον εισήγαγαν, τον άρχισαν και τον επέβαλαν άλλες κοινωνικές ομάδες, προοδευτικές μάλιστα.
Για να μην ξεμακραίνουμε όμως, και ερχόμενοι στον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα με τις ραγδαίες εξελίξεις που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση δεν βλέπουμε καλύτερη μεταχείριση των αγροτών από τις λοιπές κοινωνικές τάξεις. Οι φιλόσοφοι και ιστορικοί συγγραφείς ελάχιστα ασχολούνται. Περισσότερο οι οικονομολόγοι ασχολούνται και μόνο επαγγελματικά με τον πρωταγωνιστή της
αγροτικής παραγωγής. Κυριαρχεί δηλαδή η ΓΕΩΡΓΙΑ και ΟΧΙ Ο ΓΕΩΡΓΟΣ. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΟΧΙ Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ.

Οι μετά τη γαλλική επανάσταση κοινωνικοί επαναστάτες, όπως π.χ. ο Μαρξ και ο Λένιν, φαίνεται ότι δεν εμπιστεύονται και πολύ την αγροτική τάξη. Και στην αγροτική πολιτική ακολουθούν μάλλον την πολιτική της φεουδαρχίας και της εκκλησίας. Απλά αυτό γίνεται με άλλο μανδύα. Κοινό χαρακτηριστικό και κοινή βάση τα μεγάλα κτήματα. Στα Κολχόζ αν θέλετε προσθέστε και Κιμπούτς. Απλά αλλάζει ο
κυρίαρχος αφέντης. Φεουδάρχης, Τσιφλικάς, Ηγούμενος, Κόμμα,
Συνεταιριστική κάστα. Διαχρονικά βλέπουμε λοιπόν την γεωργία να θεωρείται υποχρεωτικό βάρος και ο αγρότης ιστορικό πειραματόζωο. Έτσι και η περιβόητη και ριζοσπαστική, θεωρητικά, οικονομική – γεωργική μεταρρύθμιση στην πρώην Σοβιετική Ένωση καταλήγει σε εκατόμβες με εκατομμύρια νεκρούς από λιμό, γεγονός που έχει την επίδρασή του και στο σημερινό δράμα της Ουκρανίας. Ακόμα
και στις δικές μας μεταρρυθμίσεις του 20ου αιώνα, που υπερεπαινούν οι έλληνες ιστορικοί, περισσεύουν τα πολιτικά κίνητρα και οι κοινωνικοί στόχοι και όχι ο σκοπός της αναβάθμισης της γεωργίας και της βελτίωσης του επιπέδου των αγροτών. ¨Ο νοών νοείτω¨.
Γιατί όμως ακόμα και οι πιο ευαίσθητοι κοινωνικοί επαναστάτες δεν εμπιστεύονται τον αγρότη, παρά τα κούφια κολακευτικά λόγια? Ένα ερώτημα που θέλει σοβαρή μελέτη και νομίζω πως συνδέεται άμεσα με το ασίγαστο πνεύμα ελευθερίας που διαπνέει τον άνθρωπο δημιουργό κάτοικο της υπαίθρου. Η απάντηση περιμένει.

Όλα αυτά μπορεί να μη αναφέρονται ρητά στο πόνημα του Παναγιωτόπουλου.
Όμως διατρέχουν υπόρρητα όλο το κείμενο του βιβλίου, για τον αναγνώστη που διαβάζει ΚΑΙ πίσω από τις γραμμές.
Έκαμα αυτήν την αναδρομή για να δείξω τη διαφορά στην προσέγγιση της ιστορικής παρουσίας και προσφοράς του αγρότη από το συγγραφέα Παναγιωτόπουλο.
Αυτός ο καθαρός λόγος και η ειλικρινής και έντιμη συζήτηση με τον αγρότη, την ιστορία του αλλά και με την υπόλοιπη κοινωνία είναι που λείπει από τη σημερινή ιστορική παρέα ή συντεχνία, αν θέλετε. Αυτό ξεπερνάει ο Παναγιωτόπουλος και τουλάχιστον αυτό εγώ κατάλαβα.

Δεν επιχειρώ να προδιαγράψω «πως δεί ιστορίην συγγράφειν». Αυτό έχει γραφεί πρίν 2000 χρόνια, όταν ανάλογα φαινόμενα πληθώρας ιστορικής συγγραφικής είχαν κατακλύσει τίς τότε κοινωνίες. Ούτε θέλω να μπώ στην εσωτερική διαμάχη των ιστορικών. Επειδή όμως τα τελευταία τρία χρόνια ελάχιστοι ακολούθησαν τις συμβουλές του Λουκιανού δεν μπορώ να μην θέσω παρεμπιπτόντως ένα ακόμα
ερώτημα επισημαίνοντας και πάλι, πως αυτό δεν το χρειάζεται ο Δημήτρης Παναγιωτόπουλος. Λοιπόν:
– Τι συναποκομίσατε αγαπητοί φίλοι από τον κατακλυσμό της ιστοριογραφίας των δύο τελευταίων επετειακών χρόνων?
– Που είναι η προσφορά του αγροτικού πληθυσμού στην ελληνική επανάσταση, ως στρατιώτης, πολεμιστής, προμηθευτή τροφής και αγαθών, και στη συνέχεια ως η βάση, το πρώτο βάθρο, του ελληνικού κράτους?
– Πως εκπροσωπείται και πού? Παρίας των εξελίξεων. Ήρωας όμως στις πολεμικές ενέργειες του έθνους. Ποιος στήριξε τους επαναστάτες του 21? Και αργότερα πήρε την Ελλάδα από το γεφύρι της Άρτας και την έφτασε πέρα από το Σαγγάριο. 11 και 12 χρόνια στρατιώτης, γυμνόπους και φθειριών, μακριά από τη δουλειά και την οικογένειά του. Οι περισσότεροι κληρωτοί της μεγάλης αυτής εποποιίας θεωρούνταν νεκροί για τις οικογένειές τους και τους έκαναν μνημόσυνα.
– Ποιοι πολέμησαν για την επέκταση της χώρας και την απελευθέρωση των αδελφών Ελλήνων?
Δυστυχώς σύγχρονοι ιστορικοί ανήγαγαν τις εξαιρέσεις σε κύρια θέματα. {Λεηλατούσαν λένε και καίγανε κατά την υποχώρηση οι Έλληνες στρατιώτες στην Μ. Ασία. Αλήθεια όμως και δεν μπορώ να μην το τονίσω:
– Τι έκανε ο Κεμάλ όταν υποχωρούσε και έδωνε χώρο στον ελληνικό στρατό? Τι έκανε παλιότερα ο Κολοκοτρώνης στο Αργολικό Κάμπο όταν ο Δράμαλης εισέβαλλε στη Πελοπόννησο? Τι έκανε αντίστοιχα ο Ιμπραήμ και τι έκανε ο σοβετικός στρατός κατά την εισβολή των Γερμανών? Καμένη γη! Αυτά ήταν μεγαλοφυή στρατηγικά σχέδια, ενώ αντίστοιχη τακτική κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού κατά την μικρασιατική εκστρατεία ήταν βαρβαρισμός.

Μόνο στη Μικρά Ασία υπήρξαν έλληνες άτακτοι και λιποτάκτες. Αυτό για τους ιστορικούς σήμερα είναι πιασιάρικο θέμα. Βάνδαλοι και αγροίκοι. Λές και η 400χρονη σκλαβιά εκπαίδευε κολλεγιόπαιδα. Μας διέφυγε όμως κάτι: είχαν τόση ελευθερία οι Έλληνες από τη φωτισμένη δεσποτεία των Τούρκων που μέχρι και στα Βραγγιανά ίδρυσαν πανεπιστήμιο. Στοχαστείτε λίγο αγαπητοί και ακούστε τη δημοτική μούσα. …..Το δημοτικό τραγούδι το έγραψαν πράκτορες της νεοανερχόμενης ελληνίζουσας αστικής τάξης…..}
Δεν αναφέρομαι καθόλου στην εποποιία του 40, ούτε στην αντίσταση. Η προσφορά κι εδώ δεν καταγράφεται, παρά την καταστροφή και ερήμωση της υπαίθρου. Απλά θέλω να σας προβληματίσω γύρω από τα επετειακά ιστορούμενα, για να εκτιμήσετε στις πραγματικές του διαστάσεις το πόνημα του Δ. Παναγιωτόπουλου.
Αν όμως ζητάτε, στα πλαίσια της ειλικρίνειας που από την αρχή θέσαμε, την προσωπική μου εικόνα, πλην ελαχίστων ιστορικών – μάλιστα γυναικών και μερικών ξένων – η εντύπωση που έδωσε η μεγάλη μερίδα ιστορικών ήταν πως δεν υπήρξε ελληνική επανάσταση, αλλά κίνημα πλατσικολόγων και πειρατών. Που αναφέρθηκαν Έλληνες χωρικοί ως στρατιώτες στην επανάσταση του 21? Μισθοφόροι για 50 δράμια αλεύρι? Μεγάλος μισθός. Ούτε λεγεωνάριοι δεν είχαν τέτοιες απολαβές! Και αργότερα ακόμη, μήπως για ορισμένους ιστορικούς δεν υπήρξε μικρασιατική καταστροφή, αλλά μόνο καταστροφή της Σμύρνης και δύο τριών ακόμη αστικών κέντρων?. Η γενοκτονία των Ποντίων και οι διωγμοί 500.000 Ελλήνων του 1914 και 1915 από τις περιοχές Αιολίας, Τρωάδας, Βιθυνίας κ.α.? Αγνοήθηκαν! Τα αναφέρω αυτά γιατί:

-Τούτο αυτό συμβαίνει και με το ιστορικό δρών πρόσωπο του αγρότη. Απουσιάζει η δημιουργία και προσφορά και, όποτε χρειάζεται να γίνει μια αναφορά τότε περισσεύει ή η θρηνωδία, ή η υποβάθμιση. Απουσιάζει η επική κατά τη ταπεινή μου γνώμη πορεία του παραγωγού και δημιουργού αγρότη. Απουσιάζει το δρόν κεντρικό πρόσωπο και απλά αφήνεται να υπονοηθεί. Ακόμη και στην βιβλική προφητεία προσδιορίζεται το αντικείμενο της δουλειάς και όχι ο δημιουργός.”…Και συγκόψουσι τας μαχαίρας αυτών εις άροτρα και τας ζιβύνας αυτών εις δρέπανα και ου λήψεται έθνος επ΄ έθνος μάχαιραν, και ου μη μάθουσιν έτι πολεμείν.. .” (Ησαϊας, κεφ, Β, στιχ. 4). Όμως, προσέξτε: Προεικονίζει και προδιαγράφει το βάθρο της ειρήνης.

Από την πρώτη επανάσταση του ανθρώπινου είδους πάνω στη γη, την γεωργική, {που κι αυτή δεν ήταν αποτέλεσμα της διατροφικής πίεσης όπως εξηγεί η νεοδαρβινική (sic) αντίληψη, αλλά αποτέλεσμα διανοητικής έκλαμψης του ανθρώπινου εγκεφάλου, όπως δείχνουν τελευταία αρχαιολογικά ευρήματα, μέχρι σήμερα,( παραπέμπω στον Jacqes Cauven. «Γέννηση των Θεοτήτων – Γέννηση της Γεωργίας». Παν/κες εκδόσεις Κρήτης. 1997} στη επανάσταση της τεχνητής νοημοσύνης σταθερό βάθρο της ανθρώπινης πορείας και εξέλιξης υπήρξε η επάρκεια διατροφικών αγαθών και μέσων διαβίωσης,που μόνο ο αγρότης εξασφαλίζει και όχι μια αόρατος χειρ.

Από το Ησιόδειο άροτρο στη γεωργία ακριβείας η πορεία δεν ήταν προδιαγραμμένη και αυτόματη. Η παραγωγή των αγαθών διαβίωσης και επιβίωσης είναι ποτισμένη με ιδρώτα, πόνο, αίμα, επιμονή και το σημαντικότερο διακυβερνάται από έναν ευφυή και δημιουργικό νου, που εντοπίζει προβλήματα και βρίσκει λύσεις. Αυτό, για να εκτιμήσουμε τη δυσκολία, την ιδιαίτερη ευφυία και το πολύπλευρο των απαιτήσεων και ικανοτήτων του επαγγέλματος του αγρότη. Από το στάδιο της παραγωγής μέχρι τις απαιτήσεις του καταναλωτή, ατομικά ή ομαδικά, ο αγρότης εργάζεται με αχώριστο συνοδοιπόρο
το μεράκι, την αγάπη για τη δουλειά του και τη φύση. Μοναδικός του πραγματικός συμπαραστάτης και βοηθός του από τον 19ο αιώνα και μετά θα τολμήσω να ισχυρισθώ, ότι είναι μόνο ο γεωτεχνικός. Είτε ως πολιτειακό όργανο, είτε ως ιδιώτης επαγγελματίας.

Σχεδόν τίποτα ή ελάχιστα από αυτά τα κοινότυπα δεν θα βρείτε στα περισσότερα ιστορικά βιβλία. Θα τα βρείτε όμως να καταγράφονται, άλλα καθαρά και άλλα να ιχνηλατούνται με σαφή τρόπο, στο βιβλίο του Παναγιωτόπουλου. Ο συγγραφέας βασανίζεται να ξεφύγει από την επικρατούν ύφος της σημερινής
ιστοριογραφίας και καταφέρνει να φέρει στο φως στοιχεία σημαντικά της ιστορικής παρουσίας και προσφοράς του αγροτικού κόσμου στη εξέλιξη και ανάπτυξη της ελληνικής πολιτείας μετά το 21.

Ταυτόχρονα, και όχι επιδερμικά, καταγράφεται και η δράση των δύο ακόμα συμπολεμιστών των αγροτών στο δύσκολο αγώνα της δημιουργίας σύγχρονου ελληνικού κράτους.Των γεωτεχνικών και των συνεταιριστών. Φορέων, που σε άλλα κείμενα, όποτε δεν αποσιωπάται η δράση των, σίγουρα καλύπτεται από ιδεοληψίες και επιπόλαιες ερμηνείες. Δεν είναι τυχαίο ότι και οι τρεις αυτοί δρώντες
συντελεστές, υποκείμενα, της ελληνικής ιστορικής εξέλιξης υπηρέτησαν την πατρίδα, την κοινωνία της και την οικονομική της ανάπτυξη. Εργάστηκαν σκληρά και χωρίς υστεροβουλία, αγνοώντας ακόμα και καθεστώτα που δεν πίστευαν. Και κατηγορήθηκαν κατά την γνώμη μου άδικα ως συνεργάτες αυταρχικών κυβερνήσεων.

Δεν μπορώ να το αποφύγω και ας καταχρώμαι το χρόνο σας για λίγο.

Αγαπητοί φίλοι, σε αυτούς τους ανθρώπους περίσσευε η φιλοπατρία και όχι η ιδεολογία. Κυριαρχούσε ο ιεραποστολισμός για την ανάπτυξη της λιμότουσας υπαίθρου και όλης της χώρας και όχι ο φόβος της πιθανής σπίλωσης των αποδεδειγμένων δημοκρατικών τους πεποιθήσεων και των πατριωτικών τους αισθημάτων.
Ασφαλώς δεν θα γνωρίζετε πως εκτός από τα πρόσωπα που αναφέρει ο συγγραφέας ως συνεργαζόμενα με αυταρχικές κυβερνήσεις θέλω να σας γνωρίσω, – για να καταλάβετε το θυσιαστικό πνεύμα εκείνων των επιστημόνων και συνεταιριστών – πως το Καπνολογικο Ινστιτούτο ιδρύθηκε επί δικτατορίας Πάγκαλου με πρωταγωνιστές εκτός από τον Ανδρεάδη, Σταματίνη, Ιασεμίδη και Αργυρούδη τον μετέπειτα πρωθυπουργό επί γερμανικής κατοχής Κορυζή, που αυτοκτόνησε
όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα.
Τι ήταν αυτοί οι άνθρωποι, που οι επιστημονικές τους περγαμηνές τους εξασφάλιζαν καλοαμειβόμενες εργασίες στο εσωτερικό και στο εξωτερικό και που θα ζηλεύαμε και εμείς σήμερα? Προτίμησαν την εξορία στην παραμεθόριο για να προσφέρουν στη γεωργία και τους αγρότες την απαραίτητη τεχνογνωσία και στην ελληνική πολιτεία τα αδιάσειστα τεκμήρια της ελληνικότητας εκείνων των περιοχών. Μιάς μάλιστα και η πρωτοβουλία για τη παρουσίαση αυτού του βιβλίου ανήκει στον Σύλλογο μας σας θυμίζω πως αυτό το σωματείο δημιουργήθηκε το 1942 μέσα στη γερμανική κατοχή από εξέχουσες μορφές του γεωπονικού χώρου. Ήταν αυτοί συνεργάτες των Γερμανών?

Παρότι ο συγγραφέας δεν αποτολμά να αναλύσει τη συμπεριφορά σημαντικών προσωπικοτήτων έξω από τη επικρατούσα αντίληψη του συνεργάτη ή του δοσίλογου αφήνεται στον αναγνώστη να αναζητήσει άλλες ερμηνείες, αφού τα περισσότερα εκείνα στελέχη ήταν βενιζελικοί φιλελεύθεροι. Δεν είναι η πρώτη ιστορική αδικία. Ο Θουκυδίδης που όλοι τον επικαλούνται ως το πλέον αντικειμενικό
ιστορικό, όντας Αθηναίος, δεν δίστασε να κρίνει αρνητικά τους Αθηναίους όταν έπρεπε. Βέβαια πλήρωσε γι’ αυτό, αφού εξορίστηκε και πέθανε υπό συνθήκες περίεργες και ύποπτες. Η εντιμότητα στην αναζήτηση της αλήθειας δυστυχώς έχει βαρύ τίμημα διαχρονικά. Οι αναφορές του συγγραφέα σε αυτές τις περιόδους και τις καταστάσεις δίνουν κι ένα έναυσμα για νά αναστοχαστούμε και διερευνήσουμε και σημερινά φαινόμενα ακραίων πολιτικών εκφάνσεων σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο.
Οι κήνσορες των πολιτικών πραγμάτων και οι τιμητές της σόφτ δημοκρατίας στο όνομα της κοινωνικής ηθικής μοναδικότητας και ιδεολογικής καθαρότητας είναι παρόντες. Οι ηθοκολογούντες χωρίς ηθικό φραγμό έχουν τις ρίζες τους σε ανάλογα φαινόμενα του παρελθόντος που ο συγγραφέας αφήνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να τα διερευνήσει. Κι αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο κατά τη ταπεινή μου άποψη. Γι ‘αυτό και το πόνημα του Παναγιωτόπουλου πιστεύω ότι θα είναι
σημείο αναφοράς για όσους στο μέλλον θέλουν να μάθουν αλήθειες. Και για τους επόμενους ιστορικούς αφετηρία για βαθύτερη έρευνα και για τολμηρότερες εντάσεις των ιστορικών γεγονότων και υποκειμένων.
Τελειώνοντας αγαπητοί φίλοι, έρχομαι για ολίγο στο σήμερα και το μέλλον του αγρότη όπως διαγράφεται στο συγκεκριμένο πόνημα του συγγραφέα και με τη δική μου πάντα ματιά.
Δυστυχώς, οι αντιφάσεις μεταξύ της αγροτικής ανάπτυξης και της οικονομικής ανέλιξης των αγροτών συνεχίζουν να διαπερνούν και τη σημερινή αγροτική κοινωνία.
Όπως επίσης και οι πολιτικές ατολμίες στη χάραξη πολιτικών προδιαγράφουν όχι αίσιο μέλλον για τους αγρότες.
Οι αγρότες ήταν πάντα πολιτικά ανίσχυροι και όσο περνάει ο καιρός η πολιτική τους ισχύ μειώνεται λόγω πληθυσμιακής συρρίκνωσης. Αυτό επιχειρείται να αντικατασταθεί από δυναμικές αντιδράσεις που αντί να οδηγούν σε κοινωνικές συμμαχίες όπως παλιότερα, οδηγούν σε έτι μεγαλύτερη ηθική απαξίωση του αγροτικού χώρου, ως μία τάξη αποτελούμενη μόνο από επιδοματούχους και παραγωγούς ακριβών και μη υγιεινών προϊόντων. Η διαχρονική απαξίωση του αγροτικού επαγγέλματος και η πολιτισμική περιφρόνηση των αγροτών δεν δημιουργούν αισιοδοξία για την αναπλήρωση του αγροτικού δυναμικού. Μπαίνουμε στη ψηφιακή εποχή και στην ιστορική περίοδο της τεχνητής νοημοσύνης με τα βάρη της τουρκοκρατίας. Με τις δομικές αδυναμίες του 19ου και 20ου αιώνα. Και κανείς δεν ασχολείται με αυτά, παρά μόνο με την διανομή των επιδοτήσεων. Τεχνική
υποστήριξη και εκπαίδευση αγροτών ανύπαρκτη. Φορτώσαμε τον αγρότη με υποχρεώσεις και απαιτούμε να γνωρίζει θέματα και ορισμούς που ούτε οι ειδικοί καλά-καλά έχουν κατανοήσει. Δεν θέλω να επεκταθώ περισσότερο γιατί ο χρόνος ανήκει στο συγγραφέα και στους άλλους εισηγητές.
Αγαπητοί φίλοι αγρότες,
όσοι απόψε είστε εδώ και πρίν κλείσω θα σας ελαφρύνω την πίκρα με μία στροφή
από ένα ποιηματάκι, που δεν το έγραψε και κανένας από τους σύγχρονους βαριά
κοινωνικά ευαίσθητους ποιητές:
Ευλογημένο τρείς φορές
Τα αλέτρι το βαρύ!
Ευλογημένα τρείς φορές
Τα βόδια, ο ζευγολάτης,
Κι ευλογημένη τρείς φορές
Η γή η καρπερή
Με δίχως βαρυγκόμιση
Μας δίνει τα καλά της. Ι. Πολέμης, «το αλέτρι».

Αγαπητοί φίλοι του βιβλίου και της ιστορίας ειδικότερα,
Ο αναγνώστης του βιβλίου ΑΓΡΟΤΕΣ,
1ον. Θα μάθει πράγματα που αγνοεί.
2ον. Θα αναστοχαστεί αναθεωρητικά πάνω σε παγιωμένες αντιλήψεις που είχε για
ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα.
3ον. Θα αναζητήσει νέες πηγές για ιστορικά θέματα που τον ενδιαφέρουν.
4ον. Θα ερμηνεύσει σημερινές καταστάσεις και νοοτροπίες, πολιτικές και προγραμματικές προτάσεις για τους αγρότες και τη γεωργία. Και τέλος,
5ον.Θα ανασκιρτήσουν οι ψυχικές και πνευματικές εκείνες δυνάμεις που θα αποκαταστήσουν την αλήθεια, θα ρίξουν φώς σε μια ιδιαίτερη πτυχή της ιστορικής εξέλιξης του ανθρώπου και θα αποδώσουν τη πρέπουσα τιμή, χωρίς υποκριτικούς γόους και θρήνους, σε μία τάξη που παραμένει ενεργός από την 10η π.χ. χιλιετηρίδα και μόνο προσφορά έχει να επιδείξει προς το κοινωνικό σύνολο και σε όλη την ιστορική του εξέλιξη. Σε ό,τι αφορά την πορεία του ελληνικού λαού από συστάσεως
του σύγχρονου ελληνικού κράτους από το 1828 και εντεύθεν πρέπει να σημειώσουμε, πως το εξαιρετικό πόνημα του Παναγιωτόπουλου επανατοποθετεί την ιστορία του αγρότη στις πραγματικές του διαστάσεις εστιάζοντας στον πρωταγωνιστή της οικονομικής και κοινωνικής προόδου της Ελλάδας ως συνόλου.

Αξίζουν όλα αυτά?
Νομίζω πως ναι και με το παραπάνω!
Αγαπητέ κ. Παναγιωτόπουλε, ειλικρινά σήμερα μας έδωσες ένα πολύ διαφορετικό αλλά και πολύ σημαντικό ιστορικό σύγγραμμα που θέτει τον έλληνα αγρότη στη κεντρική σκηνή της σύγχρονης πορείας του ελληνικού κράτους και της μετεπεπαναστατικής πορείας της ελληνικής κοινωνίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο τίθεται και η προσφορά των συνεταιριστών από μία διαφορετική οπτική γωνία που
μέχρι τώρα δεν είχε ειδωθεί. Σε ότι αφορά την καταγραφή της μεγάλης προσφοράς των γεωτεχνικών όχι μόνο στην αγροτική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξης της χώρας αλλά και στην αποκατάσταση σχεδόν 1,5 εκατομμυρίων προσφύγων αποκλειστικά σχεδόν από αυτόν τον κλάδο, αναδεικνύετε πτυχές της ιστορίας μας που έχουν αγνοηθεί από τους σύγχρονους ιστορικούς. Για την προσφορά σου αυτή ο κόσμος μας σας ευχαριστεί και σας ευγνωμονεί. Για δε την ελληνική ιστοριογραφία, και σε ό,τι αφορά τον πρωταγωνιστή της γεωργίας, τον Έλληνα αγρότη, πιστεύω πως το βιβλίο σας θα αποτελέσει σταθμό και σημείο αναφοράς για τους ερευνητές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Ευχαριστώ για την προσοχή και υπομονή σας».